Roma hukuku, Kara Avrupa’sı hukukunun kökenidir. Askeri yargının da.
İlkin, bu hukuk dizgesine dâhil ülkelerde “yargıtayın (ve danıştayın) tekliği/biricikliği ilkesi” gereğince ayrıca ne askeri yargıtay ne de askeri danıştay (Askeri Yüksek İdare Mahkemesi) vardır.
Yirminci yüzyılın özellikle son çeyreğinden itibaren bu kurumlar var olan ülkelerde bile kalkmıştır.
Daha önce de vurgulandı. Bu konuda iki ayrık ülke var: İsviçre, Türkiye.
İkinci olarak, öğretide askeri yargının kural olmadığı konusunda görüş birliği bulunmaktadır. Ancak bu yargının ayrık mı, uzman mı, özgül mü olduğu sürekli tartışıla gelmiştir. Sözgelimi, askeri yargının, incelediğimiz kadarıyla, İsviçre’de uzman, Lübnan’da ayrık, İtalya ve Rusya’da özgül olduğu görüşü baskındır.
Kimi ülkelerde (Almanya, Slovenya, Letonya) sadece savaş, kimilerinde (İspanya, İtalya, İsviçre, Lübnan, Türkiye) hem barış, hem savaş dönemlerinde, Fransa gibi kimilerinde ise sadece ordunun ülke dışında bulunduğu sırada askeri yargıya yer verilmektedir.
Almanya’da 1872’de yürürlüğe giren Askeri Ceza Yasası, zorunlu askerliğin kaldırılmasıyla birlikte İkinci Dünya Savaşından önce ömrünü tamamlamıştır.
Bugün Avusturya’da savaş sırasında dahi askeri yargı yoktur.
Almanya ve Avusturya’yla birlikte Avrupa Birliğine üye ülkelerden Macaristan, Bulgaristan, İsveç, Estonya, Danimarka, Kıbrıs, Finlandiya, Malta, Romanya, Slovakya’da; Avrupa Konseyine üye Andorra, Liechtenstein, Monako gibi küçük devletlerde askeri yargı yoktur.
Fransa’da ilk Askeri Ceza (Adalet) Yasası 1857’de yürürlüğe girmiştir. 1982 ve 1999 reformları ile daha sonraki Askeri Adalet Yasası ve Askeri Yargılama Yasası değiştirilmiş, barış döneminde sürekli askeri mahkeme bulundurulmasına son verilmiştir. Askeri hizmet sırasında her istinaf bölgesinde uzman ilk mahkeme ile istinaf mahkemesinin özel dairesine askeri yargı yetkisi tanınmıştır. İkisi de Paris’tedir. Bu mahkemeler, barışta ayrık olarak; savaşta, sıkıyönetim sırasında ve ordu yurt dışında bulunduğu zaman sürekli olarak toplanır. Bir başka deyişle, Fransa’da askeri mahkeme barış döneminde sadece ordu Fransız sınırları dışında iken işlenen askeri suçlara el koyar. Askerlerin yurt içinde işledikleri suçlara ise adliye mahkemeleri bakar.
Temyiz mercii (sivil) Yargıtaydır.
İsviçre’de askeri yargı 16. yüzyıldan bu yana var. 1927’de Askeri Ceza ve Yargılama yasaları çıkmıştır. Yargıçlar subaylar arasından seçilirler. Mahkemenin albay ya da yarbay rütbesinde bir başkanı, iki subay, iki astsubay ya da er olmak üzere dört üyesi bulunur. Kararları istinaf yolu ile hukukçu askeri yargıçlardan oluşan askeri istinaf mahkemesince incelenir. Temyiz incelemesini ise, Askeri Yargıtay yapmaktadır. Öğretideki baskın görüş Askeri Yargıtayın kaldırılması yönündedir. Dahası, İsviçre’de askeri yargıçlar, olağan mahkemedeki yargıçlar gibi bağımsız ve güvencelidirler.
Rusya’da, Büyük Petro’dan beri askeri yargı vardır. Bu mahkemeler, Stalin döneminde çok hızlı ve acımasız bir adalet
dağıtmıştır.Yeni Rusya Anayasasının 118-3. maddesi ayrık mahkemeleri yasakladığı için askeri mahkemeler, özerk ve uzman mahkeme olarak görev yaparlar. Görevlerini Genel Yargılama Yasası belirler. Garnizon, askeri istinaf mahkemeleri ile yargıtayın özel bir dairesi askeri suçlara bakmakta, askeri suçlar da Ceza Yasasının askeri suçlar bölümünde yer almaktadır. Uygulama alanı bu suçlarla sınırlıdır. Askeri mahkemelerde (garnizon) bir askeri yargıç ile iki subay görev yapar. Bölge mahkemelerinde jüriler de bulunur.
Belçika’da askeri mahkemelerde bir sivil yargıç ile dört subay; istinaf mahkemelerinde iki sivil yargıç ile dört subay bulunur.
Lüksemburg’da, tek bir “Savaş Kurulu/Mahkemesi” vardır. Bu askeri mahkeme, sadece askerlerin askeri suçlarına bakar. Sivillere karşı işlenen suçlar ile sivillerin katıldıkları suçlara ise yalnızca adli yargı bakar.
Yunanistan’da da askeri yargı vardır. Görev alanı askeri suçlarla sınırlıdır.
İspanya’da ayrı Askeri Ceza ve Askeri Yargılama yasaları var. Düzenleme, Anayasanın 117/5-6. maddesine göre, “yargı(lama)nın birliği ilkesi” gözetilerek kotarılmıştır. 1985-1989 arasında çıkan yasalar ve özellikle 1987 Yasasına göre askeri yargı, yargı erkinin bir parçasıdır. Anayasaya göre de bağımsız olmak zorundadır. Savaşta bu yargının yetkisi geniştir. Ancak barışta dar ve sınırlıdır. Yetkisi, sadece Askeri Ceza Yasasını uygulamaktır.
İspanya’da askeri mahkemeler, üç askeri yargıç ile her olayda kur’a ile belirlenen iki subaydan oluşur. Bütün ülkede beş tane askeri mahkeme vardır. Generaller, Yargıtayın (adı Yüksek Mahkeme, ama teknik anlamda değil) askeri davalara bakan dairesinde yargılanırlar. Bu Daire aynı zamanda askeri mahkemelerin verdikleri kararın temyiz merciidir. Dairenin sekiz üyesinden dördü askeri yargıç, dördü sivil yargıçtır.
İspanya’da askeri istinaf mahkemeleri yoktur. Yargıçlar, güvencelidir; azledilemezler.
İtalya’da askeri mahkemelerin yetkileri, silahlı kuvvetler mensuplarının işledikleri suçlarla sınırlıdır (Anayasa, m. 103).
1981/180 sayılı Yasaya göre, İtalya’da askeri yargıçların mesleksel konumları, olağan sivil yargıçların hükümlerine tabidir. Yargı güvenceleri tamdır.
Gerçekten 1981/561 sayılı “Yasa ile Yargıçlar ve Savcılar Yüksek Kurulu” doğrultusunda bir “Askeri Yargıçlar Kurulu” oluşturularak güvence sitemi güçlendirilmiştir. Kurulun Başkanı Yargıtay Birinci Başkanıdır. Yargıtay Başsavcısı da bu Kurulun üyesidir. Kurulda ayrıca Yargıtaydan bir askeri üye ile üç askeri yargıç, hukuk profesörleri ya da en az on beş yıl avukatlık yapmış kişiler arasından Meclis ve Senato başkanlarının uzlaşma sonucu seçtikleri iki üye bulunur.
1981/180 sayılı Yasa ile askeri istinaf mahkemeleri de kurulmuştur.
Barış döneminde dokuz askeri mahkeme vardır. Bunların başkanları, İtalya’da sadece bir tane olan iki daireli Askeri İstinaf Mahkemesi yargıçlarından seçilirler. 1981’den bu yana temyiz mercii (sivil) yargıtaydır.
