Askeri eczacı Mehmed Nesib Efendi'nin oğlu olan Cemal Paşa, 6 Mayıs 1872'de Midilli Adası'nda doğdu. 1890 senesinde Kuleli Askeri İdadisi bitirdi. 1983 senesinde Harbiye Mektebi'nden mezun oldu.
1895 senesinde kurmay oldu. Genelkurmay 1. şubesinde görev yaptıktan sonra 1896 yılında 2. Ordu'ya bağlı Kırklareli İstihkam İnşaat şubesine tayin oldu. 1897 senesinde terfi ederek kolağası (önyüzbaşı) oldu.
1898 senesine Selanik‘teki 3. Ordu'ya redif fırkası (tümeni) kurmay başkanı olarak atandı. Bu dönemde İttihat ve Terakki Cemiyeti‘ne girerek kurumun askeri kanadının örgütlenmesiyle görevlendirildi. 1905 senesinde binbaşı oldu. 1906 yılında Demiryolları müfettişliğine getirildi. Bu görevi sırasında İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Rumeli'de örgütlenmesinde etkin rol oynadı. 1907 senesinde 3. Ordu kurmay heyetine atandı. Burada Binbaşı Ali Fethi Okyar ve Kolağası Mustafa Kemal ile birlikte çalıştı.
II. Meşrutiyet ilan edilince Selanik'teki İttihat ve Terakki Cemiyeti genel merkezinin İstanbul'a gönderdiği 10 delegeden oluşan temsil heyetinde yer aldı. Sonrasında cemiyetin genel merkez üyeliğine seçildi.
Aynı sene kaymakamlığa (yarbay) yükselen Cemal Paşa meşrutiyetin getirdiği yenilikleri ve ortaya çıkan değişimleri devlet memurlarına anlatıp benimsetmek için kurulan Heyet-i İslahiye'nin bir üyesi olarak Anadolu'ya gönderildi.
Bu esnada 31 Mart Olayı‘nın çıkması üzerine İstanbul'a dönerek, ayaklanmayı bastırmakla görevlendirilen Hareket Ordusu'na katıldı. Ayaklanmanın bastırılmasından sonra Üsküdar Muhafızlığı'na atandı.
Bu vazifesinde kısa bir süre kalan Cemal Paşa, Çukurova'da çıkan karışıklıkları ve Ermeni ayaklanmasını bastırmak üzere Ağustos 1909'da Adana valisi yapıldı. Bir sene sonra hastalanarak İstanbul'a döndüyse de bu kez 1911 ortalarında Arap aşiretlerinin ayaklanmalarını bastırmak için vali olarak Bağdat‘a gönderildi.
Balkan Savaşı patlak verince İstanbul'a döndü. Konya redif tümeni komutanı olarak katıldığı Balkan Savaşı'nda Bulgarlar'ın karşısında Vize'den Çatalca'ya kadar geri çekilmek zorunda kaldı. Ekim ayında miralaylığa (albay) yükseltilen Cemal Paşa dağılan kuvvetlerini toplarken hastalandı ve İstanbul'a geri döndü. Aralık 1912'de İstanbul menzil müfettişi ve ordu idare reisi oldu.
23 Ocak 1913'de hükümeti devirmek için düzenlenen ve Babıâli Baskını olarak isimlendirilen girişimin başarıya ulaşmasının ardından İstanbul Muhafızlığı'na getirildi. Bu görevi esnasında İttihat ve Terakki'ye karşı çıkanları susturarak partiye destek olmaya çalıştı. Aynı sene mirlivalığa (tuğgeneral) yükseltildi.
1914 senesinde önce nafıa (bayındırlık), sonra bahriye nazırı (donanma bakanı) olarak hükümette görev aldı. Fransız yanlısı olarak bilinen Cemal Paşa, I. Dünya Savaşı'na girerken, Fransız desteğini kazanmak için Temmuz 1914'te Fransa‘ya gitti. Ancak siyasal ittifak sağlayamadı. Bunun üzerine de Alman yanlısı Enver Paşa ve Talat Paşa ile birlikte 2 Ağustos 1914'de yapılan Osmanlı-Alman İttifakını destekledi.
Osmanlı Devleti I. Dünya Savaşı'na girince Cemal Paşa, bahriye nazırlığının yanı sıra Filistin'deki 4. Ordu Komutanlığı ve Suriye askeri valiliği vazifelerini de üstlendi.
1915 senesinde ferikliğe (korgeneral) yükselen Cemal Paşa savaşın ilk senelerinde Suriye‘de büyük bir bayındırlık çalışmasına girişmiş ve toplumsal hizmetlerin düzenli olarak yürümesini sağlamaya çalışmıştır. Cemal Paşa Suriye'de bulunduğu sırada çeşitli toplumsal hizmetlerin ve bayındırlık etkinliklerinin yaygınlaştırılması için çalıştı.
Yörenin arkeolojik özellikleriyle yakından ilgilendi. Bu dönemde Arap ileri gelenleri arasında ortaya çıkan siyasi hoşnutsuzluğa ve düşmanca yönelimlere tepki gösterdi. Şerif Hüseyin önderliğindeki ayaklanma 4. Ordu'nun bölgedeki durumunun sarsılmasında önemli bir etken olmuştu.
1915 ve 1916 yıllarında Mısır‘ı İngilizler'den geri almak için girişilen ve tarihe ''Kanal Harekatı'' adıyla geçen savaşlarda komuta ettiği Osmanlı ordusu ağır kayıplar verince geri çekilmek zorunda kaldı.
İngilizler'in Filistin ve Suriye' yi ele geçirmesinin sorumlusu olarak görülen Cemal Paşa ordu komutanlığından ayrılarak İstanbul'a geri döndü. Sonrasında bahriye nazırlığından da alındı. Temmuz 1917'de Yıldırım Orduları Grubu kurularak 4. Ordu kaldırıldı.
1917 senesi aralık ayında İngiliz Generali Allenby'nin ilerlemesi karşısında, Osmanlı ordusunun peş peşe mağlubiyet yaşaması üzerine 4. Ordu Komutanlığı görevinden ayrılarak İstanbul'a geldi.
Cemal Paşa, İttihat ve Terakki Fırkası'nın 1917 senesinde son olağan kongresinde, merkez-i umumi azalığına getirildi. I. Dünya Savaşı'nın sonucunda Osmanlı Devleti yenik düşünce Talat Paşa kabinesinin istifasından sonra 1-2 Kasım 1918'de İttihat ve Terakki'nin yedi lideriyle birlikte bir Alman denizaltısıyla Odessa‘ya kaçan Cemal Paşa, önce Berlin, sonrasında Münih ve İsviçre‘ye giderek İttihatçıların yurt dışı faaliyetlerinin düzenlenmesinde görev aldı.
İstanbul'daki sıkı yönetim mahkemesince, Osmanlı'da yaşayan Arap unsurlarının isyanına neden olmakla suçlanan Cemal Paşa 5 Temmuz 1919'da gıyabında önce ordudan atıldı. Sonrasında gıyaben idama mahkum edildi. Cemal Paşa önce Rusya'ya gitti. Sonra Afgan ordusunun modernleştirilmesi için Afganistan'a gitti.
Eylül 1921'de Rus yöneticileri ve Enver Paşa ile görüşmeler yapmak üzere Moskova‘ya geri döndü. Enver Paşa‘yı Özbekistan‘da giriştiği hareketlerden ve Mustafa Kemal'e karşı takındığı tavırdan caydırmaya uğraştı.
Afganistan‘a dönerken uğradığı Tiflis'te iki Ermeni komitacı tarafından 21 Temmuz 1922'de 50 yaşında arabasında kurşunlanarak katledildi. Mezarı Kazım Karabekir tarafından Erzurum Karskapı Şehitliği'ne getirildi.
Cemal Paşa, 1899 senesinde Selanik‘te Seniha Hanım'la dünya evine girdi. Bu evlilikten Ahmed, Mehmed, Kamuran, Nejdet ve Behçet adlı beş çocuğu oldu.
Eserleri
1898 - Plevne Müdafaası
1918 - Alte Denkmaeler aus Syrien,Palastina und West Arabien (Suriye, Filistin ve Batı Arabistan'daki Eski Anıtlar)
1923 - Cemal Paşa Hatırası (1913-1922 )
2003 - Birinci Dünya Harbi'nde Suriye Hatıraları (Ali Fuad Erden)
