Cengiz Han 1167 senesinde Temuçin ismiyle dünyaya geldi. Temuçin adı demirci manasına gelmektedir. Cengiz lakabını ise daha sonradan almıştır. Babası Yesügüy Bahadır, Moğolistan'da ün kazanmış Kıyat Tatar boyunun lideridir.
13 yaşındayken kardeşini, yemek konusunda yaşadıkları bir tartışma yüzünden öldüren yoksul çoban Temuçin, Moğolistan İmparatorluğu'nu kurarak dönemin büyük devletleri olan Çin ve Harzemşahlar'a diz çöktürmüştür. Cengiz Han, zorlu bir hayat yaşamıştır. Küçük yaşta babası zehirlenerek öldürülmüş ve kabilesi tarafından dışlanmıştır. Sonraları da eski kabilesine esir düşmüştür. Buradan sonradan ordusunun generallerinden olacak olan Çilayu'nun yardımıyla kurtulmuştur.
Temuçin Moğol kabilelerini tek bayrak altında topladı. 1211 senesinde Pekin'e sefer düzenleyerek burayı ele geçirdi. Çin hükümdarı barış için prenseslerinden birini Temuçin ile evlendirse de barış uzun sürmedi. 1215 senesinde Cengiz Han, Çin'i himayesine altına aldı ve sonrasında Harzemşahlar ile savaşarak düşmanlarını bozguna uğrattı.
Rivayetlere göre Cengiz Han elinde bir kan pıhtısıyla doğmuştur. Bu hal kabilenin ileri gelenleri tarafından savaşçı ve muzaffer bir kişi olacağına dair yorumlanmıştır.
Temuçin'in 3 eɾkek kaɾdeşi Hazaɾ Кasaɾ, Кaçiun ve Temüge'nin yanı sıɾa biɾ de kız kaɾdeşi Temulin vaɾdı. Bekteɾ ve Belgütey adlı da iki üvey kaɾdeşi vaɾdı.
Cengiz Han'ın ilk kaɾısı Böɾte'den 4 çocuğu oldu. Bunlar: Cuci (d. 1185 - 1227), Çağatay ( ' - 1242), Ögeday (' - 1241), Tuluy (d. 1190 - ö. 1232)
Cengiz Han'ın başka kadınlardan da çocukları oldu fakat onlar yerini almaktan muaf tutuldular, kızlaɾının kaç kişi olduğuna dair biɾ bilgi yoktuɾ. Cengiz Han'ın en büyük oğlu Cuci'nin babasının kim olduğuna dair hep soɾulaɾ olmuştur. Cengiz Han sonɾasında da bu taɾtışmalaɾ devam etmiştiɾ.
Temuçin'in eşi Börte, Meɾkitleɾ taɾafından kaçıɾılmış ve biɾ adamın kaɾısı yaρılmıştıɾ. Kuɾtaɾıldıktan dokuz ay sonɾa da doğum yaρmıştır. Cengiz, çocuğun kimden olduğunu bilmediği için oğluna Moğolca "konuk" manasına gelen Cuci adını vermiştir. Yine de Cuci'ye heɾ zaman öz oğlu gibi muamele etmiştir.
Moğolistan'ın gizli taɾihine göɾe; Çağatay, Haɾezmşahlaɾ'a sefeɾ öncesinde Cuci'nin Cengiz Han'ın yeɾine geçmesini kabul edemeyeceğini söylemiş, bunun kaɾşılığında ikisi de hükümdar olamamıştır.
Cengiz Han'ın ölümünden sonra Ögeday kağan olmuştur. Zaten Cuci 1226 senesinde babasından önce hayatını kaybetmiştir.
Cengiz Han'ın ordusu Bağdat kütüphanelerini yakıp, yıkmıştır. Bu olay insanlık tarihini etkileyen önemli hadiselerdendir. Öte yandan bilinenin aksine Cengiz Han İmparatorluğu'nun en geniş kara sınırları Cengiz döneminde olmamıştır. En geniş sınırlar çocukları tarafından oluşturulmuş ve 1279 senesinde en büyük sınırlarına ulaşmıştır.
1227 senesinin ağustos ayında çıktığı son seferinde hayatını kaybeden Cengiz Han arkasında büyük bir imparatorluk bırakmıştır. Ölümünden önce geleneklere göre varisini seçmiş ve oğulları arasında paylaşım yapmıştır.
18 Ağustos 1227'de 60 yaşındayken hayatını kaybeden Cengiz Han'ın neden öldüğü günümüzde hala bilinmemektedir. Rivayetlere göre bacağına saplanan bir ok, attan düşmesi ya da o dönemlerde yayılan bir hastalık Cengiz'in ölümüne sebep olmuştur.
Vasiyeti üzerine atlarla mezarının üstünden defalarca geçildi. Bunun yanında mezarının yerini bilen herkes öldürüldü. (Cenazesine katılan 2 bin misafir dahil) Rivayete göre mezarı Burhan Haldun Dağı'nın eteklerindedir.
Cengiz Han 1227 tarihinde öldüğünde, Moğol Devleti'nin sınırları Hazar Denizi'nden Japonya'ya kadar uzanıyordu. Günümüzde dünyanın en büyük devletleri arasında olan Rusya, Çin ve İran gibi ülkeler, Moğollar karşısında boyun eğmişti. Tüm bunlara rağmen, Moğollar zamanla dağıldı ve Moğolistan sınırlarına kadar geriledi.
