2022 Bollywood filmi "Keşmir Dosyaları"ndan bir kare...
Hindistan'ın milyarlarca dolarlık film endüstrisi, 20'den fazla dilde yılda yaklaşık 1.500 ila 2.000 film üretiyor; bu rakam, diğer tüm ülkelerden daha fazla. Bunların çoğu Hint filmleri, yani Bollywood'un ülkenin kültürü, kimliği ve ekonomisi üzerinde çok büyük bir etkisi var.
Sektör belki de en çok masraf yapılan müzik prodüksiyonlarıyla ünlü olsa da birçok film aynı zamanda herhangi bir dönemin politik, dini ve sosyal konularını da ele alıyor.
Ancak Hint sineması bir zamanlar Hindistan'ın kurucu babaları tarafından savunulan bazı laik, demokratik değerleri yansıtırken, birçok eleştirmen endüstrinin son on yılda sağa doğru yön değiştirdiğini söylüyor; bu durum Başbakan Narendra Modi ve onun Hindu milliyetçisi Bharatiya Janata Partisi'nin (BJP) popülist yönetimiyle aynı zamana denk geliyor.
Endişeli liberaller ve sektörden bazı kişiler, son zamanlarda gişe rekorları kıran bir dizi filme işaret ederek bunların Müslüman karşıtı örnekleri ve kenar muhalif görüşleri sürdürdüklerini söylüyorlar. Her yıl üretilen filmlerin yalnızca bir kısmını temsil etseler de, çok büyük bir tanıtım ve bazen hükümet desteği alıyorlar. Bazı eleştirmenler, ülke çapında devam eden seçimlerde üst üste üçüncü dönemi kazanmayı hedefleyen BJP için sektörün propaganda aracı olarak hizmet ettiğinden endişeleniyorlar.
Gözlemciler ve ülke içinden kişiler, değişimin derin olduğunu söylüyor; adeta Hollywood, Cumhuriyetçi partinin en sağcı hassasiyetlerine giderek daha fazla boyun eğiyormuş gibi.
Yeni filmler, romantik gönül yarası hikayeleri, Modi'nin Hindu öncelikli politikalarını savunan kahramanların hikayeleriyle değiştiriliyor ve kötü adamlar neredeyse her zaman ülkenin çoğunluğu Hindu olan nüfusunu tehdit eden Müslümanlar olarak yansıtılıyor.
Eleştirmenler, dini eğilimi olmayan filmlerin bile BJP'nin iç politikalarını güçlendirmek için kullanıldığını söylüyor.
Sinemaseverler, 10 Mayıs 2023'te Hindistan'ın Mumbai kentinde "The Kerala Story" filminin sinema gösteriminin önünde bekliyor.
Ödüllü yönetmen Raja Sen bir video röportajında "Şu anda bu filmlerden çok sayıda çıkıyor. Bu, sadece bir seçim yılında yapmanıza izin verilmesi gereken bir şey değil." dedi.
Dünyanın en kalabalık ülkesinde seçimler devam ederken, 200 milyondan fazla Müslümanın önemli bir kısmı Modi'nin geniş çapta beklenen zaferinden duydukları korkuyu dile getirdi. İnsan hakları gruplarının, İslam karşıtı söylemlerdeki artışın yanı sıra azınlık inancına mensup kişileri haksız yere hedef aldığını söylediği Modi'nin partisi BJP'nin mevzuatta yaptığı kapsamlı değişikliklere değiniyorlar.
İktidar partisinin görüşlerini yansıtan filmler BJP tarafından üretilmiyor veya doğrudan finanse edilmiyor olsa da bunların çoğu hükümet tarafından kamuya açık bir şekilde destekleniyor; bazıları ise doğrudan Başbakan Narendra Modi tarafından.
Her ne kadar bölücü olsa da başbakan, ekonomik kazanımları, denizaşırı diplomasisi ve Hindu milliyetçi popülizmi sayesinde ülke çapında muazzam bir desteğe sahip. Uzmanlar, Modi'nin onayının bu nedenle filmlerin izleyici kitlesini artırabileceğini ve ticari başarı getirebileceğini, aynı zamanda Müslüman karşıtı anlatıları ana akıma iterek Hindistan'daki dini ayrımı derinleştirebileceğini söylüyor.
Bollywood'un bulunduğu Mumbai'de yaşayan bir film eleştirmeni ve gazeteci olan Tanul Thakur, "Popüler Hint sinemasındaki filmlerin sadece hükümetin çizgisine ayak uydurmakla kalmayıp, aynı zamanda giderek daha da aşağılık hale geldiği bu gelgit değişimini ilk elden gördüm. Popüler Hint sinemasında politikanın ne derece aşındığını görüyoruz, bununla birlikte... Hindistan'ın dini azınlıklarına yönelik bu apaçık göz ardı etme ve her türlü anlatı çeşitliliği... çok endişe verici." dedi.
CNN, eleştirmenlerin iddiaları hakkında yorum almak için Hindistan Kültür Bakanlığı, BJP ve düzenleyici Merkezi Film Sertifikasyon Kurulu ile iletişime geçti.
BJP'nin bir ulusal sözcüsü daha önce CNN'e partinin Müslümanlara karşı önyargılı olmadığını ve topluluğun Modi'nin liderliğinden faydalandığını söyleyerek şöyle demişti: "Hindistan anayasası Hint demokrasisini koruyor."
DEĞİŞEN İKLİM
CNN'e konuşan her uzman, Modi'nin görevde olduğu dönemde hükümet yanlısı ve Müslüman karşıtı filmlerin yapımının hız kazandığı konusunda hemfikirdi.
Hindistan'ın Hindu-milliyetçi hareketinin önde gelen isimlerinden birinin biyografisi olan bu yılki “Swatantrya Veer Savarkar” ve eleştirmenlerin üniversiteyi şeytanlaştıracağından endişeyle yaklaştığı “JNU” da dahil olmak üzere, bu gündemi zorlayan bir dizi yakın tarihte çıkmış filmlere dikkat çektiler.
En ünlü örneklerden ikisi, 2022 tarihli "Keşmir Dosyaları" ve 2023 tarihli "Kerala Hikayesi" olup, bunların her ikisi de Müslümanları kötülemek, olumsuz örnekleri sürdürmek, dini gerilimleri kötüleştirmek ve tarihi gerçekleri çarpıtmakla eleştiriliyor.
Her ikisi de büyük gişe başarıları elde etti. "Keşmir Dosyaları" 3 milyon dolarlık bir bütçeyle 30 milyon doların üzerinde hasılat elde etti; bunun nedeni kısmen hükümetten coşkulu övgüler almalarıydı.
İktidar partisi BJP yapımları finanse etmezken, Modi de dahil olmak üzere önde gelen politikacılar iki filmi kamuoyu önünde onayladı ve parti yönetimindeki bazı eyaletler her ikisi için de bilet vergisinden feragat etti. Diğer eyaletler de polis memurlarına ve hükümet çalışanlarına "Keşmir Dosyaları"nı izlemeleri için izin verdi.
Adah Sharma, "Kerala Hikayesi"nde (2023)
“Keşmir Dosyaları” filmi, 1990'larda şiddet yanlısı İslamcı militanlardan kaçan Keşmir Panditlerinin (Hinduizmin en yüksek kastı olan Brahman ya da “rahip sınıfının” üyeleri) huzursuz bölgeden kitlesel göçüne dayanıyordu.
"BEN MÜSLÜMANLARI ELEŞTİRMİYORUM"
Oyuncuların performansları pek çok çevre tarafından övgüyle karşılandı, özellikle de filmin tarihlerinin ülkenin ihmal edilmiş bir dönemine ışık tuttuğunu iddia eden bazı Keşmirli Hindular tarafından. Yönetmen Vivek Agnihotri, filme yönelik eleştirileri defalarca reddederek 2022'de CNN'e şunları söyledi: “Film yalnızca terörizme karşıdır. Ben Müslümanları eleştirmiyorum.”
"Kerala Hikayesi"nin yönetmeni Sudipto Sen de benzer şekilde filminin İslamofobiyi yaydığını yalanlayarak yerel medyaya "Bunun herhangi bir dinle hiçbir ilgisi yok" dedi.
Ayrıca, Hindistan hükümetinin ülkenin tek Müslüman çoğunluklu eyaleti Jammu ve Keşmir'in özerkliğini kaldırmaya yönelik 2019 tarihli tartışmalı kararından adını alan ve Modi tarafından da onaylanan, kısa süre önce yayınlamış “Madde 370” var. Bazı medya ve STK kuruluşları o dönemde hükümetin sert müdahalesini eleştirirken, filmi eleştirenler bunun gerçekleri çarpıttığını ve hükümete bu hamlenin gerekli olduğu yönünde bir söylem yönelttiğini savundu.
Eleştirmenler, bu tür filmlerin Modi'nin görev süresi boyunca yıllar öncesine dayandığını söylüyor; 2019 seçim sezonunda ortaya çıkan benzer hükümet yanlısı filmlerin arasında, bizzat başbakanın kendisinin parlak bir biyografisi de var.
Milliyetçi filmler nadiren doğrudan siyasi destek alsa da, hükümetin desteği sinemalarda gösterilen ve gösterilmeyen biçimlerde de olabiliyor. Ülkenin katı ulusal sansür kurulu, dini itirazlardan filmlerin senaryosunun "müstehcen" veya "ahlaksız" olduğu yönündeki suçlamalara kadar çeşitli nedenlerle filmleri sinemalardan çekebilir veya gösterime girmesini yasaklayabilir.
Bollywood'un dönüşümünün etkisi derin oldu; ırkçı Hindular, hükümeti eleştiren veya Hindu-Müslüman birliğini tasvir eden filmler gibi onların hassasiyetlerini rahatsız eden filmlere saldırdı.
Uzmanlar, bunun film yapımcılarını otosansüre zorladığını ve yayın platformlarını buna uymaya zorladığını söylüyor; Hindistan'ın eğlence endüstrisi son yıllarda dini grupların baskı kampanyalarıyla karşı karşıya kalan birçok yüksek profilli örnekle karşı karşıya.
Bunlar arasında, genç bir Hindu kadının bir Hindu tapınağında Müslüman bir adam tarafından öpülmesini konu alan Netflix'in 2020 yapımı “Uygun Bir Çocuk” dizisi ve bazı Hindu tanrılarının tasvirlerini içeren Amazon'un 2021 yapımı “Tandav” dizisi yer alıyor. Diğer bir örnek ise, Netflix'in bu yılki yayını olan, yüksek sınıfa mensup bir Hindu kadının şef olmak için eğitim alırken et pişirip yemesini konu alan “Annapoorani: Yemek Tanrıçası”.
Her üç yapımda da film yapımcıları, boykot çağrısı yapan ve yayın platformları ile yapım şirketlerine karşı polise şikayette bulunan ırkçı Hinduların ve politikacıların tepkisiyle karşılaştı. Netflix daha sonra “lisans verenin isteği üzerine” çekildiğini söyleyerek “Annapoorani”yi platformundan kaldırdı.
Netflix'in dini tepkilerle karşı karşıya kalan "A Uygun Çocuk" dizisinden bir ekran görüntüsü.
'HOŞGÖRÜSÜZLÜK ARTIYOR'
Columbia Üniversitesi Orta Doğu, Güney Asya ve Afrika çalışmaları bölümünde doçent olan Debashree Mukherjee, film hikayelerine dini gerekçelerle yapılan itirazların sömürge dönemine kadar dayandığını söylüyor.
Mukherjee, şu anda olanların farklı olduğunu, bireylerin gücenmediğini, "gerçekte iktidarda olan ve demografik çoğunlukta olan güçlerin, her türlü azınlığın sesini tamamen susturmak için ağladığını" söyledi.
Thakur ve Sen, ortaya çıkan otosansürün üzüntüsünü dile getirerek, bu konularla ilgili endişe duyan ve sesini duyuramayan sayısız film yapımcısı ve sanatçının olabileceğini ve bunun da ağır bir maliyete yol açabileceğini söyledi.
Jaipur ve Mumbai merkezli senarist Darab Farooqui, filmlerin yapımının pahalı olduğunu, bunun da film yapımcılarının yayın platformlarından alınabilecek veya otoriteler tarafından sansürlenebilecek tartışmalı filmler üretme konusunda çok az teşvik olduğu anlamına geldiğini söylüyor; özellikle de çok fazla finansmanı olmayan bağımsız film yapımcıları için.
Hindistan yasalarına göre "dini duygulara" hakaret etmek üç yıla kadar hapis ve/veya para cezasıyla cezalandırılıyor.
Hindistan Sosyal Demokrat Partisi üyeleri, 19 Mart 2022'de Hindistan'ın Yeni Delhi kentinde "Keşmir Dosyaları"nı protesto ediyor ve filmin yasaklanmasını talep ediyor.
Hindistan Sosyal Demokrat Partisi üyeleri, 19 Mart 2022'de Hindistan'ın Yeni Delhi kentinde "Keşmir Dosyaları"nı protesto ediyor ve filmin yasaklanmasını talep ediyor.
Farooqui, ırkçılar tarafından hedef alınmanın kişisel bedelinin de olduğunu söylüyor.
CNN'e konuşan Farooqui, "Irkçı filmlerde yazılar çıkacak, karakter suikastları olacak. Oğlunuzun veya kızınızın şu anda üniversitede olduğunu ve arkadaşlarının ona 'Babanın nesi var, baban ırkçılığa karşı çıktı' dediğini hayal edin… çocuklarınıza bunu yaşatmak istemezsiniz.”
Bu hususta Bollywood'un en büyük isimleri bile bağışlanmıyor. Yerel basında çıkan haberlere göre, Müslüman süperstar Aamir Khan, 2015 yılında “hoşgörüsüzlüğün arttığından” bahsettikten sonra, aralarında hükümetin kendi turizm kurumu da bulunan iki markanın temsilciğinden çıkarıldı.
Farooqui, artık Hindistan'ın sanat ve film camiasında "eskiden çok açık bir şekilde konuşan insanların bile çoğu artık sessizleşti" diyor.
CNN bu durum için film endüstrisinden birkaç kişiye ulaştı, bunlardan bazıları konuyla ilgili hassasiyetler nedeniyle röportaj yapmayı reddetti.
BOLLYWOOD'DA "MÜSLÜMAN KÖTÜ ADAM" KARAKTERİ
Bollywood her zaman böyle değildi.
Önde gelen ilk film yapımcılarının çoğu, ülkenin 1947'de İngiliz yönetiminden bağımsızlığını kazanmasından ve bunu takip eden kanlı bölünmeden etkilenmişti; Müslümanlar yeni kurulan Pakistan ülkesine gönderilirken Hindular ve Sihler Hindistan'a kaçtı.
Columbia Üniversitesi'nden Doç Dr. Mukherjee, "Bölünme ve dini şiddetin travmaları ile Hindistan anayasasında kutsal sayılan ve Hindistan'ın ilk Başbakanı Jawaharlal Nehru tarafından desteklenen seküler değerler, 1950'lerde "yeni bir Hindu-Müslüman kardeşlik filmi serisi" ile ilk Bollywood filmlerinde parlıyordu" diyor.
O dönemde Bollywood'un, Yash Chopra gibi ünlü yönetmenler de dahil olmak üzere "seslerin kakofonisiyle çok karışık bir sahne" olduğunu belirten Mukherjee, "Filmler sıklıkla Hindular ve Müslümanlar arasındaki romantik ve ailevi ilişkileri tasvir edilerek sosyal ve dini önyargılara karşı daha derin yorumlar yapıldı." dedi.
Bu, ilk dönem Bollywood filmlerinin hepsinin uyum mesajı verdiği anlamına gelmiyor; On yıllar boyunca Hindistan-Pakistan çatışmalarıyla ilgili Müslümanları veya Pakistan'ı kötü adam olarak gösteren vatansever filmler yapıldı ve bu filmler genellikle Delhi'nin çeşitli zamanlarda dış politika duruşunu yansıtıyordu.
Yönetmen Raja Sen, ABD'deki 11 Eylül saldırılarının ve ardından Batı'da ortaya çıkan İslamofobi dalgasının Hint filmlerine de sızdığını savunuyor. Bunun bazı Bollywood film yapımcılarını "Müslüman kötü adamın karikatürüne yaslanmaya" teşvik ettiğini söylüyor.
Gazeteci Thakur, Hindistan'ın yıllık 2000 adet üretilen filmlerine atıfta bulunarak, şu anda gördüğümüz değişimin, hükümetlerin "örneğin kast sisteminin kötülükleriyle mücadele edecek güvenli filmler" için vergi muafiyeti teklif ettiği önceki yıllardan çok farklı olduğunu söylüyor. 1950'de resmi olarak kaldırılmış olmasına rağmen, insanlara doğuştan dayatılan ve hayatın birçok alanında hala var olan sosyal hiyerarşi söz konusu.
Thakur, eskiden hükümet desteği alan filmlerin "büyük ölçüde ulus adına konuştuğunu, hepimizin birleşebileceği bir konuyu işleyen filmler" olduğunu ekliyor.
MUHALEFET
Sen'e göre Hindistan'ın ırkçılığa kayması yaratıcı sanatlar üzerinde yaygın bir etki yaptı.
Sen, drama okullarının öğrencilerinin izleyebileceği veya üretebileceği içeriklere kısıtlama getirildiğine ve komedyenlerin dini duyguları zedelediği iddiasıyla tutuklandığına dikkat çekiyor.
Gazeteciler ayrıca Modi hükümeti döneminde basın özgürlüklerinin azalmasına ilişkin endişelerini de dile getirdiler.
Sen, "Son üç ya da dört yılda, pek çok yaratıcı film nedeniyle baskı görmeye başladık. Her zaman çok fazla keyfi sansür yaşadık, ancak sanırım şimdi, 'Hükümet karşıtı olmayacaksınız' gibi belirli örneklerin peşinden gitmeye başladı.” dedi.
Bir kadın, 17 Nisan 2024'te Hindistan'ın Mumbai kentinde Bollywood Hintli aktör Dharmendra'yı tasvir eden bir duvar resminin önünden geçiyor
Bollywood'da muhalefet yolları daralırken, bağımsız film yapımcıları artık bunun yerine endüstrinin geleneksel merkezi Mumbai'den uzakta, yerel dillerde çekilen bölgesel Hint sinemasına bakıyor. Bu filmler hızla büyüyor; Hint Endüstrisi Konfederasyonu'nun 2023 tarihli bir raporuna göre, Bollywood dışında Güney Hindistan medya ve eğlence endüstrisinden elde edilen kazançlar yıldan yıla neredeyse iki katına çıktı. Bu bölgesel sektörler, özellikle iktidar partisi BJP tarafından yönetilmeyen eyaletlerde daha cesur hikayeler için alan sunuyor.
Farooqui, esasen güney eyaletleri Tamil Nadu ve Kerala'da bulunan ve her ikisi de BJP tarafından yönetilmeyen Tamil ve Malayalam sinemasının çoğul, eleştirel seslere izin verme konusunda "oldukça iyi bir iş çıkardığını" söylüyor.
Bunun nedeni hakkında "siyasi korumaya sahip olmaları, orada kendi hükümetlerinin olması" diyen Farooqui, "Siyasi koruma olmadan büyük sanata sahip olamazsınız." diyor.
Ancak Modi ve BJP için bir beş yıllık daha görev süresi beklentisi bazı film yapımcılarını Bollywood'un yakın vadeli geleceği konusunda karamsarlığa sürükledi.
Sen, "Kesinlikle bir şeyler vermeli. Sanırım önümüzdeki birkaç yıl içinde, eğer bu hükümet bu yıl geri dönerse, yaratıcılığa yönelik baskının daha da artacağı bir noktadayız." dedi.
CNNInternational