Güneybatı Bolivya'da, And Dağları'nın yükseklerinde, şimdi büyük ölçüde mayınlı olmasına rağmen zamanında İspanyol imparatorluğu için büyük miktarda gümüş madeni sağlayan bir dağın yakınında, Potosi şehri bulunuyor. Kuzey Şili'nin Atacama çölünde, bir zamanlar Avrupa'ya hem barut hem de gübre sağlayan nitratın çıkarıldığı 19. yüzyıldan kalma şirketlerin yer aldığı kasaba kalıntıları var.
Bu bölgeler, Arjantin'deki komşu bölgelerle birlikte, bu sefer lityum için yeni bir doğal kaynak patlaması görebilir. Uzun süreler boyunca elektriği depolayabilen pillerin üretiminin metal anahtarı lityum için boğuşurken hayati öneme sahip olacak.
Yarının büyük madencilik oyunu mu?
"Lityum üçgeni" olarak bilinen Şili, Bolivya ve Arjantin'in bölgeleri benzersiz bir şekilde bu mineralle donatılmıştır. Ancak, bir dizi komplikasyon Güney Amerika lityumunun geleceğini belirsiz kılıyor. Lityum, bu ülkelerin kalkınmasına sürekli bir destek sağlayabilir. Ya da arkasında yoksulluk ve bozulmuş bir manzara bırakarak yalnızca kısa ömürlü bir patlama sağlayabilir. Veya, diğer bölgeler kesin olarak onun önüne geçtiği için lityum üçgeni atlanabilir. Bunların çoğu, üç ülkenin benimsediği politikalara bağlı olacaktır.
Yükselen küresel fiyatlar, yatırımcıların ilgisini çılgına çevirdi. Web siteleri, bazıları halihazırda faaliyet gösteren, bazıları işlenmemiş imtiyazları vurgulayan ve bazıları yenilikçi ancak denenmemiş teknolojilerle övünen lityum madenciliği firmalarının reklamını yapıyor. Bazı madenciler, Almanya'nın Volkswagen AG ya da Güney Koreli çelik devi POSCO gibi büyük firmalarla bağlantılarıyla övünürken, diğerleri son derece başarılı operasyonlardır. İpuçları, Elon Musk'ın sektörün “para basmak için bir lisans” olduğu yönündeki açıklaması gibi yorumlarla desteklenen yatırımları teşvik ediyor.
Bununla birlikte bu üçgende, yeraltı suyunun mineral birikintileriyle karıştığı ve bölgenin düşük nem ve yüksek irtifasından yararlanan büyük açık hava havuzlarında dışarı pompalanabilen tuzlu suyun kurutulabildiği büyük tuz düzlükleri (kurumuş göller) vardır. Ortaya çıkan malzeme daha sonra pil üretiminde kullanılmak üzere tesislere (çoğu Çin'de) gönderilir.
Çin'in lityum çıkardığı Tibet gibi başka yerlerde tuz düzlükleri mevcut olsa da, lityum üçgeninin ana alternatifi, lityumun geleneksel açık ocak madenciliği yoluyla doğrudan kayadan çıkarıldığı Avustralya'dır. Ve gerçekten de, uzun süredir madencilik yatırımı için sıcak bir yer olan Avustralya, 2017'de en iyi lityum üreticisi olan Şili'yi geride bıraktı. Ancak tuz düzlüklerinin tuzlu suyundan yapılan üretim, sert kaya madenciliğinden daha iyi kar marjları sağlayarak üçgeni şu anda madencilik yatırımı için daha çekici bir alan haline getiriyor.
Bolivya—Büyük planlar ama henüz maden yok
Üçgenin üç ülkesinden her biri, küresel lityum talebine yanıt vermek için kendi yolunu benimsedi. Geniş Uyuni tuz yatağının Bolivya'ya dünyadaki en büyük toplam lityum rezervini sağlamasına rağmen, Bolivya bugüne kadarki en az başarılı ülke oldu. Ancak Uyuni'nin kendi komplikasyonları var. Tuzlu suyu, işleme sırasında çıkarılması gereken ve maliyeti artıran magnezyum gibi diğer mineralleri içerir. Ayrıca, Arjantin veya Şili'nin tuz düzlüklerinden daha düşük bir rakımda ve daha nemli bir alandadır. Lityum açısından zengin tuzlu suyun buharlaşması için daha uzun süreler gerektirir ve bu da maliyetleri artırır.
Bununla birlikte, büyüklüğü Uyuni'yi ilginç bir olasılık haline getiriyor. Ancak, Evo Morales'in (2006-2019) cumhurbaşkanlığı ve şimdiki başkan Luis Arce'nin (2020-günümüz) döneminde yürürlükte olan milliyetçi politikalar kalkınmayı engelledi. (Morales'in seçimlerde hile yapıldığı iddiaları üzerine zorla istifa etmesinin ardından göreve başlayan muhafazakar Jeanine Añez'in (2019-20) kısa süreli başkanlığı sırasında ABD'nin lityumun kontrolünü ele geçirmesinin sonucu lityum konusunda çok az hareket vardı; buna rağmen Morales'in destekçileri, Morales'in görevden alınması için hiçbir kanıt olmadığını iddia ettiler.)
Morales ve Arce yönetiminde Bolivya'nın politikaları zikzak çizdi. İlk pozisyon, lityumun bir devlet şirketi tarafından çıkarılması ve onu pillere kadar işlemesi gerektiğiydi. Henüz lityum çıkarılmamış olmasına rağmen, ilk işleme için tesislere birkaç yüz milyon dolarlık yatırım yapıldı. Madenciliği hemen başlatmak isteyen Morales, daha sonra küçük bir Alman firmasıyla ortak bir girişim başlattı.
Firmanın çok cömert şartlar aldığına dair yerel itirazlar ve eleştiriler karşısında, anlaşma daha sonra iptal edildi. Mevcut başkan Arce, Bolivya'nın sonraki işlemlere katılımını en üst düzeye çıkarma arzusunu sürdürürken, daha iyi koşullarda yatırım çekmek amacıyla şimdi bir danışmanla çalışıyor. İmtiyazlar için verilen altı teklif değerlendirilirken duyuruların Aralık ayında yapılması bekleniyor. Ancak Bolivya'daki lityumun tarihine dayanarak, hükümetin “Evet” deyip demeyeceğine konusunda bazı şüpheler var.
Şili—Uzun bir madencilik tarihi, ama karmaşık bir politika
Şili, üçgendeki lityum üreticilerinin en büyüğüdür ve madencilik, tıbbi ve diğer amaçlar için onlarca yıllık küçük ölçekli lityum üretiminden sonra hız kazanmıştır. Şili, geniş bir madencilik geçmişine sahiptir. Devlet devi CODELCO'ya ek olarak çok uluslu madencilik firmaları ile dünyanın en büyük bakır üreticisidir. Devlete verilen telif ücretleri son yıllarda artmasına rağmen, yasal rejimi yatırımcılar için genellikle uygundur.
Lityum, uzak kuzey Şili'deki Atacama tuz düzlüğünde iki firma olan ABD merkezli Albemarle ve kökleri nitrat patlamasına dayanan bir Şili firması olan SQM tarafından çıkarılıyor. Üretimleri, Avustralya'nın sert kaya madenciliği onu geçene kadar Şili'nin dünyanın en büyük lityum üreticisi olmasına izin verdi. Her iki şirket de faaliyetlerini genişletmek için izin aldı ve artan talepten yararlanmak için iyi bir konumdalar. Ancak, başka hiçbir firma taviz almadı ve sektör ufukta bulutlu havalarla karşı karşıya.
Uzun zamandır -otuz yılı boyunca- merkezci hükümetlerin istikrarlı bir yatırım ortamı olarak kabul edilen Şili, 2019'da, şiddetin damgasını vurduğu ve sonuçta 2022'de solcu aktivistlerin egemen olduğu bir anayasal sözleşmenin yapılmasına yol açan kapsamlı sokak protestolarının “toplumsal patlamasına” tanık oldu.
Sözleşme, Şili'nin madencilik sektörünün tamamen millileştirilmesi için bir öneri olarak değerlendirildi. Nihai taslaktan çıkarılmış olmasına rağmen, çevre ve su haklarına ilişkin güçlü hükümler, lityum da dahil olmak üzere madencilik sektörü için açıkça zorluklar ortaya koydu. Ancak, anayasa taslağı sonunda bir referandumda Şili halkı tarafından fazla radikal olduğu gerekçesiyle reddedildi; yeni bir sözleşme olup olmayacağı ve hangi yetkiye sahip olacağı henüz belirlenmedi.
Bu yıl ayrıca solcu Gabriel Boric'in cumhurbaşkanlığına seçilmesine tanık olundu. Kampanyası sırasında, bir devlet lityum madenciliği işletmesinin kurulması için çağrıda bulundu. Mevcut özel operatörlerle ilişkisinin ne olacağı veya gelecekte başkalarına yer olup olmayacağı belli değildi. Ancak hükümetinin dikkati büyük emeklilik ve sağlık reformlarına odaklanmışken, madencilik mevzuatı gündeminin başında görünmüyor. Ancak, Şili Kongresi ile vergi reformu müzakere ediliyor ve madencilik sektörü daha yüksek vergi oranları ve telif ödemeleriyle karşı karşıya kalabilir.
Boric hükümeti bölgesel entegrasyon kavramına ilgi duyuyor ve üst düzey bir Şili ticaret yetkilisi, Bolivya ve Arjantin ile lityum konusunda ortak bir sanayi politikası çağrısında bulundu. Kaynağı geliştirme sürecini daha da yavaşlatabilecek bu fikrin herhangi bir cazibe kazanıp kazanmayacağı belli değil. Ayrıca, çevreyi etkileyen konularda halkın katılımını zorunlu kılan bölge çapında Escazú anlaşmasını imzalayan Boric yönetimi için çevre birinci önceliktir. Bazı büyük bakır madenciliği projelerinin ilerleme izni alamamış olması, yatırımcıların madencilik sektörüyle ilgili endişelerini artırıyor.
Arjantin—Şaşırtıcı bir seçenek
Paradoksal olarak, lityum üçgeni ülkelerindeki en sıcak yatırım ortamı Arjantin'de bulunuyor. Tarihsel olarak, geniş kaynak tabanına rağmen madencilik yatırımları için düşmanca bir ortam olmuştur. 1940'larda Juan Perón'un yükselişinden bu yana, milliyetçilik, devletçilik ve yabancı yatırım şüphesi siyasi yaşamın belirleyici bir özelliği olurken, 1990'larda Carlos Menem'in yatırım dostu hükümeti sırasında Arjantin, nispeten düşük telif ücretleri aldı.
Arjantin'in madencilik gelirlerinin merkezi hükümet ve eyaletler arasında bölündüğü federal sistemi, lityum madenciliği beklentilerini artırıyor. Bu sistem, her zaman fon sıkıntısı çeken ve Buenos Aires'ten gelir paylaşımına bağlı olan, yeni madencilik projelerini görmekten mutlu olan eyaletlerden yerleşik bir lobi yaratıyor. Şu anda, biri Hombre Muerto (Ölü Adam) tuz düzlüğünde ABD firması Liven'e ve diğeri Olaroz tuz düzlüğünde Japon ortakla birlikte Avustralya'nın Orocobre'sine ait olan iki maden işletmesi var. Arjantin'in tuz dairelerinde lityum geliştirmek için henüz üretim yapılmayan on üç imtiyaz verildi. Tabii ki, -eğer varsa- bu imtiyazlardan hangisinin fiilen uygulanacağı ve bazı durumlarda bir sahipten diğerine aktarıldığı görülecektir.
Ancak Arjantin'de her türlü yatırım sağlam bir mide gerektirir. Peronist liderliğindeki iktidar koalisyonu, radikal ve daha ılımlı hiziplerle ve kişisel anlaşmazlıklarla bölünmüştür. Yabancı karşıtı (ve özellikle ABD karşıtı) duyarlılık hiçbir zaman yüzeyden uzak değildir. Ülke en son IMF programının gereklerini yerine getirmekte zorlanırken enflasyon yüzde 100'de seyrediyor. Mahkemelerin ve bürokrasinin yozlaşması ve siyasallaşması yaygındır. Yine de, mevcut kaynak ve yeterli temel yasal rejim ile yatırımcı ilgisi yüksek kalır.
Soru İşaretleri: Çevre, sonraki işlemler, Çin faktörü
Lityumla ilgili çevre kaygıları gerçektir. Tuz düzlüklerinin altından büyük miktarlarda tuzlu su çıkarıldığında ve havuzlarda buharlaşmaya bırakıldığında, başka yerlerden gelen yeraltı suyunun tuz düzlüklerine akması, yakınlardaki kronik olarak kuru alanları ağırlaştırması ve yerel halkı olumsuz etkilemesi gündemdedir. Lityum madencileri buna meydan okuyor, ancak en iyi ihtimalle etkileri bilinmiyor. Her halükarda, bu az nüfuslu bölgeleri ulusun, hatta dünyanın genel yararı için feda etmeye değip değmeyeceği sorusu, son derece politiktir.
Alternatif bir teknoloji için umut var, tuzlu suyun kapalı tanklarda tutulduğu ve lityumun kimyasal olarak ayrıştırıldığı, kalan tuzlu suyun tuz dairelerine geri pompalandığı doğrudan lityum ekstraksiyonu... Bazı firmalar yetenekleriyle övünse de, bu teknolojinin büyük ölçekte ne kadar uygulanabilir olduğu hala belirsiz. Bolivya, herhangi bir ortağın bu teknolojiyi en azından kısmen kullanılması konusunda ısrar ediyor ve bu da belirsizliği artırıyor.
Belirsizlik aynı zamanda politika yapıcıların yalnızca madencilikten değil, aynı zamanda potansiyel olarak pil üretimine kadar tüm yollardan daha ileri işlemlerden de gelir elde etme arzusundan kaynaklanmaktadır. Pil üretiminin çoğu Çin'de gerçekleşiyor ve Çinli firmalar tam olarak bu tesisleri beslemek için lityum üçgeninde madencilik operasyonları geliştirmeye çalışıyorlar. Şili, Arjantin veya Bolivya'da yeni üretim tesisleri inşa etmenin maliyetini eklemek, kaçınılmaz olarak işçilerin, elektrik gücünün ve liman tesislerinin mevcudiyetini hesaba katması gereken potansiyel yatırımların karlılığını hesaplamaları üzerinde bir etkiye sahip olacaktır.
Amerika Birleşik Devletleri ve Avrupa'nın Çin'den ayrılmaya, önemli emtia ve endüstriyel malları daha yakından kontrol etmeye çalıştıkları göz önüne alındığında, Çin'in lityum üçgeninin geliştirilmesine katılımıyla ilgili daha geniş soru dikkate alınmayı hak ediyor. Çinli bir firmanın Şili'nin SQM'sinde yüzde 24 hissesi var. Arjantin'deki mevcut operasyonlar Çin'e lityum satıyor. Bolivya'da faaliyet gösterecek teklif sahiplerinin birçoğu da Çinli. Bu, Biden yönetiminin elektrikli araç kullanımını teşvik etme ve stratejik olarak önemli ekonomik alanlarda Çin'e maruz kalmasını sınırlama konusundaki çift hedeflerini nasıl dengeleyeceği sorusunu ortaya koyuyor.
Richard M. Sanders, National İnterest
Richard M. Sanders, Woodrow Wilson Uluslararası Akademisyenler Merkezi'nin Küresel Üyesidir. ABD Dışişleri Bakanlığı Kıdemli Dış Servisi'nin eski bir üyesi olan atamaları arasında Şili'deki ABD büyükelçiliğinde ekonomi görevlisi olarak ve Arjantin için masa görevlisi ve Washington'daki Brezilya ve Güney Koni İşleri Ofisi Direktörü olarak görev yaptı.