Ülkenin önemli din adamlarının ve mevcut milletvekillerinin de bulunduğu çoğu reformcu kanattan birçok kişiye adaylık izni verilmemesi nedeniyle seçimler önceki yıllardaki muhafazakar-reformist rekabetinden yoksun bir havada yapılıyor.
İran'da 4 Aralık'ta başlayan seçim maratonunda adaylık başvurularını inceleyen Anayasayı Koruyucular Konseyinin (AKK) kararları bugünkü atmosferde etkili oldu.
Altı üyesi İran lideri Ali Hamaney tarafından atanan, din adamları ve hukukçulardan oluşan 12 üyeli AKK'nin en az 81 milletvekili de dahil olmak üzere yüzlerce reformist adayın başvurularını reddetmesi, bazı reformistlerin de seçimlere katılmama kararı almasıyla ekonomik kriz, yaptırımlar ve toplumsal sorunlarla boğuşan İran'daki hava seçim sürecinde daha da ağırlaştı.
Seçimlere aday olmak için başvuran 16 bin kişinin yarısından fazlası veto edildi
AKK, Cumhurbaşkanlığı, İran Meclisi ve Uzmanlar Meclisi seçimlerine katılacak aday adaylarını, anayasaya göre, rejimin değerlerine bağlılıkları yönünden değerlendiriyor. İran lideri Ayetullah Ali Hamaney'in temsil ettiği "Velayet-i Fakih makamına ve İslami değerlere bağlılıklarında kusur bulunan" kişilerin adaylıkları reddedildi.
Birinci aşamadaki değerlendirmede İçişleri Bakanlığı bünyesindeki İcra Kurulu, 4 Aralık 2019'dan itibaren 2 hafta süresince adayların yukarıda bahsedilen şartları taşıyıp taşımadıklarının tespitini yaptı.
AKK'ye bağlı Denetleme Heyeti de adayların siyasi, ahlaki ve dini sabıkalarını inceledikten sonra adaylığın kabulü ya da reddi yönündeki kararını verdi.
Anayasayı Koruyucular Konseyi, seçimlerde aday olmak için başvuran 16 bin 33 kişiden yalnızca 7 bin 148'inin adaylığını onayladı. Reddedilenlerin çoğunluğu, reformist ve ılımlı muhafazakar olarak bilinen hükümeti destekleyen iki gruptan geliyor.
Adaylığı reddedilenler arasında İran devriminin teorisyenlerinden Ayetullah Murtaza Mutahhari'nin oğlu, önceki dönemde Meclis Başkan Yardımcılığı görevinde bulunan Ali Mutahhari de yer alıyor. Mutahhari'nin yanı sıra reformistlerin önemli isimlerinden Mahmud Sadıki, İlyas Hazreti, Gulamrıza Haydari, Fatma Saidi ve Tayyibe Siyavuş'un başvurularının da veto edilmesi ülkede tartışma konusu oldu.
Reformist siyasetçilerin birçoğunu temsil eden Reformistler Yüksek Politika Konseyi, başta başkent Tahran olmak üzere birçok bölgede aday desteklemeyeceğini açıkladı.
Buna karşılık İran lideri Hamaney ve Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani, seçimlerin ABD yaptırımlarından kaynaklı sorunların yanı sıra 3 Ocak'ta İranlı general Kasım Süleymani'nin öldürülmesi ve Ukrayna'ya ait yolcu uçağının düşürülmesinin ardından yaşanan olaylar gibi yıl başından bu yana ülkeyi saran krizlerden çıkış yolu için bir fırsat olacağını ve halka seçimlere yüksek katılım gösterme çağrısında bulundu.
Muhafazakar ve reformist kesimden öne çıkan isimler
İran'da yaklaşık 250 siyasi parti bulunsa da ülkedeki seçim sisteminde çok partili sistem mevcut olmadığı için partiler sivil toplum örgütleri şeklinde çalışıyor.
Ülkedeki siyasetçiler çoğunlukla kendilerini "muhafazakarlar" ve "reformistler" olarak adlandırılan iki gruba ayırıyor. Muhafazakarlar ülkedeki müesses nizamla örtüşen politikaları, sosyal ve ekonomik olarak devlet müdahalesini destekliyor. Başta ABD olmak üzere Batı karşıtı politikalarıyla tanınan muhafazakarlar, 2015'te dünya güçleriyle imzalanan nükleer anlaşmaya da karşı çıkmıştı.
Reformcular olarak adlandırılan gruplar, muhafazakarların aksine ülkede devlet müdahalesinden bağımsız serbest piyasa ekonomisini destekliyor. Reformistler, 2013'te göreve gelen ve 2017'de tekrar seçilen Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani hükümetini ılımlı muhafazakarla ittifak kurarak seçimlerde destekledi. Reformist siyasetçilerin birçoğu Batı ile iyi ilişkiler kurulmasından yana.
Muhafazakar kanat, seçimlere en çok milletvekilinin çıkarıldığı Tahran eyaletinde eski Tahran Belediye Başkanı ve Devrim Muhafızları Ordusu Hava Kuvvetleri'nin eski komutanı Muhammed Bakır Kalibaf'ın başında olduğu listeyle katılıyor. Reformistler ise 4 ayrı listeyle seçimlere giriyor. Reformistlerde Mecid Ensari ve Mesud Pezeşkiyan, muhafazakarlarda ise Kalibaf'ın yanı sıra Mustafa Mirselim ve Murteza Aga Tehrani isimleri öne çıkıyor.
İran'ın yönetim yapısında meclisin etkisi
11. Dönem Milletvekili seçimlerinde adaylar 290 sandalye için yarışıyor. Anayasaya göre, 30 yaşından küçük, 75 yaşından büyük olmaması gereken adayların en az yüksek lisans derecesinde eğitim almış olmaları gerekiyor. Milletvekilliğine hak kazanan adaylar 4 yıl boyunca mecliste görev yapacak.
Resmi adı "İslami İstişare Meclisi" olan parlamento, aslında AKK ve liderin makamı gibi doğrudan halk tarafından seçilmeyen kurumlarla mukayese edildiğinde sahip olduğu yetkiler açısından geride kalıyor.
Meclisin, yıllık bütçenin kararlaştırılması, kabinedeki bakanların onanması ve hükümet görevlilerinin performansının sorgulanması gibi yetkileri bulunuyor.
Seçim sonuçlarıyla reformcuların çoğunluğu elde etmesi durumunda dahi meclisin çıkardığı kanunları denetleyen AKK'nin "anayasayı yorumlama ve meclis tarafından çıkarılan yasaları veto etme" yetkilerini kullanarak, reformcuların geçirmek istediği kanunlara onay vermeyeceği de öngörülüyor.
Reformist seçmenin isteksizliği mecliste dengeleri muhafazakarlar lehine değiştirebilir
İran'da 2016'da yapılan meclis seçimlerinde ittifak halindeki ılımlı muhafazakarlar ve reformistler, muhafazakarlar karşısında önemli kazanımlar elde etmişti. Meclisteki 290 sandalyeden 83'ünün muhafazakarlar tarafından alınmasına karşılık Ruhani hükümetini destekleyen reformist ve ılımlı muhafazakarlar 120 sandalye kazanmıştı. Seçimlerde bağımsızlar 81, Azınlıklar ise 5 milletvekili çıkarmıştı.
Meclisteki milletvekillerinin önemli bir kısmını oluşturan muhafazakarların Ruhani hükümetinin birçok yasa tasarısını engellemeye çalışmaları özellikle kara paranın aklanması ve terör finansmanının engellenmesine yönelik hazırlanan ve ülkede tartışmalara neden olan yasaların meclisten geçmesine karşı gösterdikleri direnç, ülkede eleştirilere neden olmuştu.
Bu sebeple hükümet kanadının bu seçimlerde meclisteki yapıyı değiştirmek istediği yorumları yapılıyor. Ancak seçimlere katılmak isteyen reformcu kanada mensup birçok kişinin adaylıklarının engellenmesi nedeniyle bu pek mümkün görünmüyor.
İran'ın dış siyasetinde değişiklik bekleniyor mu?
Ülkede önceki seçimde meclise 120 vekil gönderen reformist seçmenin büyük çoğunluğunun sandık başına gitmeyeceği, dolayısıyla meclisin yüzde 41'ini oluşturan reformistlerin üstünlüğü muhafazakarlara kaptıracağı yorumları yapılıyor.
Buna karşılık, meclisin yapısı hangi kanat lehine değişirse değişsin, İran'ın dış siyasetinde bir değişiklik öngörülmüyor. Ülkenin dış politikası lider tarafından belirlendiği için meclisin bu konuda sınırlı etkisi var.
Dışişleri Bakanlığı ve Milli Güvenlik Yüksek Konseyi de liderin dış siyaset politikasını uygulamakla görevli bulunuyor.