Türk adının, Türk milletinin isminin geçtiği ilk Türkçe metin olması esere farklı bir yönden bakılmasını zaruri hale getirmiştir. Anıttaki yazılar Bilge Kağan'ın sözleridir. Bilge Kağan burada kardeşiyle birlikte yaptıkları savaşları, devleti nasıl güçlendirdiklerini, kardeşinin kazandığı zaferleri anlatıyor. Anıtların olduğu alanlarda yapılan çalışmalar sonucu yalnızca bu eserler değil, heykeller, taşlar, balbal, harabeler ve su kanalları da bulunmuştur. 1889 yılında Rus tarihçi Yardintsev tarafından abideler bulunmuştur. 1893 yılında Danimarkalı bilgin Vilhelm Thomsen tarafından çözülmüş ve okunmuştur. Orhun alfabesi 38 harflik alfabeden oluşturulmuştur.
Orhun Kitabeleri Özellikleri
Bilge Kağan, Kül Tigin ve Tonyukuk adına yazılmışlardır. Kitabeleri yazan kişi Yolluğ Tigin'dir. (Tonyukuk kendi kitabesini kendisi yazmıştır.) Kitabeler 4 cephelidir. 3 cephesi Türkçe, bir cephesi Çincedir. Yazıtların varlığından ilk kez 13.yy.da İlhanlı dönemi tarihçisi Cüveyni "Tarih-i Cihan-Güşa" adlı eserinde bahsetmiştir. Kitabeleri İsveçli Strahlenberg bulmuş 1893'te Danimarkalı Wilhelm Thomsen okumuştur. Thomsen'in ilk okuduğu kelime "Tengri" kelimesidir. Şu an Moğolistan sınırları içindedir. Orhun nehri dolaylarında bulunduğundan bu adla da anılır. Türklerin bilinen ilk yazılı eseridir. Kutluk Devleti tarihine ışık tutar. Söylev türündedir. Türk dilinin gelişmişlik düzeyine ilişkin etraflı bilgiler edinilebilir. Oldukça gelişmiş ve işlenmiş bir dil kullanılmıştır. Tarih, coğrafya ve edebiyata kaynak olacak niteliktedir. Türk tarihini, toplumun yaşam biçimini, dünyaya bakış tarzını ortaya koyar,KÜLTİGİN ANITI
Yaklaşık 3-4 metre uzunluğunda olan bu anıt kireçtaşından yapılmıştır.Satırların uzunluğu 235 cm olarak ölçülmüştür.Kültigin yazıtında az önce de belirttiğim gibi Bilge Kağan ağzından bir anlatım mevcuttur ve bu anıtta Göktürk tarihi,tarihe damga vurmuş olaylar ve birlik,bütünlük içeren mesajlar verilmiştir. Zamanın yıprattığı eser tam anlamıyla bütünlüğünü koruyamamıştır. Üzerinde semboller ve bazı işaretler de mevcuttur. Emziren kadın ve dağ keçisi sembolleri bunlardan bazılarıdır.
BİLGE KAĞAN ANITI
Bilge Kağan,oğlu Tenri Kağan'a yaptırmıştı bu abideyi.Bu yazıtta ise; devletin nasıl büyüdüğü ve geliştiği bunun yanı sıra kardeşi Kül Tigin'in ölümünden sonra yaşananlar kendi ağzından anlatılmıştır. Yeğeni Yuluğ Tigin'in konuşmaları da eserde yer almıştır. Yazıtta olayları nakleden ve öğüt veren asıl kişi Bilge Kağan'dır. Türkçe metinlerin yanı sıra Çince metinlere de yer verilmiştir. Anıt Kültiginde olduğu gibi 3-4 metre uzunluğunda ve 4 cepheden oluşmaktadır. Göktürk devletinin gelişimi ve yine tarihi en çok bahsi geçen konular arasındadır.
TONYUKUK ANITI
Bilge Kağan'ın buyrukçu ihtiyar veziri olarak tarihte yerini almıştır Tonyukuk. Bilge Kağan ona çok fazla değer vermekte ve onu yanından ayırmamaktadır. Tarihe geçecek bir eserde o da yerini almış ve Tonyukuk Anıtı olarak can bulmuştur. Tonyukuk Anıtı,4 cepheli ve 2 dikilitaş şeklinde oluşturulmuştur. Araştırmalarda yazıların diğer eserlere göre daha silik halde olduğu görülmüştür.Bu eser Tonyukuk'un kendisi tarafından ve kendi isteği ile yapılmıştır.Eserde savaşlardan ve Çin esaretinden nasıl kurtuldukları anlatılmıştır.
