İşte Önder Güzelarslan'ın kaleme aldığı o yazı;
Anadolu coğrafyası M.Ö. 8-10 bin yıllarında yaşamın olduğu yerler. O günlerden bugünlere bu coğrafya da yaşayan milletlere ait eserler, yapılar hala dimdik ayakta durmaktadır. Bu yapılardan biri Osmanoğulları'nın Batı Anadolu'ya yerleşmesi sırasında Çavdar tatarlarının yerleştiği bölge olan Kütahya Çavdarhisar'da yer almaktadır. Burada iki bin yıldır dimdik ayakta olan ve meşhur Gediz depremi sonrasında gün yüzüne çıkan ve hali hazırda da Pamukkale Üniversitesinin öncülüğünde arkeologların çalışma yaptığı ve dünya da ilk borsanın kurulduğu Aizanoi Antik Kenti görülmeye değer bir yer.
Bir zamanlar Kütahya'da valilik yapan değerli bir ağabeyim Ahmet Hamdi Nayir gezgin biri olarak benim bu yeri görmemi söylemişti. Birçok kez yanından geçmeme rağmen gidemediğim bu yere geçtiğimiz ay içinde ailecek Afyon dönüşünde uğradım. Buradaki muhteşem yapıları gördüğümde bugüne kadar neden gelmemişim diye hayıflandım. Tarihe meydan okuyarak ayakta kalan bu eserlerin bulunduğu ve tarihte yeryüzünde ilk borsanın kurulduğu bu yerleri mutlaka görmeniz gerektiğinden yola çıkarak izlenimlerimi sizlere aktarmaya çalışacağım.
Aizanoi Antik Kenti'nde Heredot'un dünyanın en eski kavmi olarak nitelendirdiği Friglilerin ikiye ayrılan Büyük Frigya ve Küçük Frigya şeklinde kollarından Küçük Frigyalıların yaşadığı bölge olan Aizanoi, bu milletin en önemli şehirleri arasında yer almaktadır. Günümüzde Kütahya ilinin Çavdarhisar ilçe merkezinde yer alan bu Antik Kent, Penkalas (Kocaçay) Irmağı'nın yukarı kesiminde tanrıça Meter Steunene'nin kutsal mağarası civarında yaşayan Frigyalılar'ın öncüsü olarak antik kaynaklarda geçen Azan adlı mitoloji kahramanının, Su Perisi Erato ile efsanevi Kral Arkas'ın birleşmesinden Aizanoi şehrinin ortaya çıktığı düşünülmektedir. Şehrin isminin de Arkas'ın üç oğullarından biri olan Azania'dan geldiği bazı kaynaklarda belirtilmektedir.
Aizanoi kenti, antik Frigya'ya bağlı olarak yaşayan Aizanitis'lerin ana yerleşim merkezi olduğu kentin yüksek platosu üzerinde bulunan Zeus Tapınağı'nın çevresinde yapılan kazılarda ortaya çıkmıştır. Burada yapılan kazılarda M.Ö. 3 bin yıllarına ait yerleşim izlerine rastlanılmıştır. Helenistik Dönemde bu bölge değişimli olarak Bergama'ya ve Bithynia'ya bağlı olduğu düşünülmektedir. Bu bölge M.Ö. 133 yıllarında Roma egemenliğine girmiştir. Roma imparatorluk döneminde tahıl ekimi, şarap ve yün üretimi sayesinde zenginleşmiş ve ünü bölge sınırlarını aşmış olan Aizanoi'de kesin kentleşme bulgularına ancak M.Ö. 1'nci yüzyıl sonlarına doğru rastlanılmış ve ilk sikkelerin bu dönemde basıldığı tespit edilmiştir.
Çavdarhisar'a giriş yaptığınızda şehrin içinden geçen günümüzde Bedir Çayı ya da Kocaçay olarak bilinen, antik kaynaklarda adı Penkalas olarak geçen nehir ile karşılaşıyorsunuz. Nehrin hemen yanı başında dünyanın ilk borsa yapısının kurulduğu alanı göreceksiniz. Bu alan 1970 yılında Gediz depremi sonrasında caminin yıkılmasıyla ortaya çıkmıştır. Günümüzden neredeyse 1750 yıl önce gıda pazarı (Macellum) olarak kullanılan alana inşa edilmiş Aizanoi binasında hem borsa işlemleri yapılmış hem de Roma İmparatoru Dioeletianus'un enflasyonla mücadele amacıyla hazırladığı mal satış bedelleri taş bloklar üzerine yazılarak duyurulmuştur. Bugünün ticaret borsaları niteliğindeki gıda pazarı üzerindeki yapıya yazılan fiyatlandırma ile fiyatlar sabitlendirilmiş adeta ülke genelinde enflasyona karşı ciddi bir tedbir alınmıştır. Latince ve Grekçe olarak yazılan çeşitli mal ve hizmetlerin çaprazlama fiyatlarını belirleyen yazıtı bugün bu bölgeyi ziyaret ettiğinizde görebilme imkânınız hala var. Bu yapının en önemli özelliği İmparator Diocletianus'un çıkarttığı kanunun Latince metninin duvarlarında yazılı olmasıdır. Burada köleden ayakkabıya, asker üzerinden, bira ve şarap fiyatına, cam bardaklardan, seramiklere, çivilerden, öğretmen maaşlarına kadar her türlü mal ve hizmetin fiyatı yazmaktaydı. İmparator bunu yapmakla ülke genelinde fiyat artışın önüne geçmeye çalışmıştır.
Antik dönemde Penkalas ismiyle anılan Kocaçay ırmağı üzerinde o dönemde biri ahşap dördü taş olmak üzere 5 adet köprü yapılmıştır. Köprülerden bir tanesi (4 nolu köprü) Aizanoi'nin ileri gelenlerinden Marcus Ulpius Appuleius Eurykles tarafından yaptırıldığı bilinmektedir. Bu köprü günümüze kadar ulaşabilmiştir. Bu köprünün açılışı da M.S. 157 yılında yapıldığına dair bilgiler yer almaktadır. Bunun dışında 2 nolu köprü de kısmen iyi durumda günümüze kadar ulaşabilmiştir. Ancak ahşap köprü ile birlikte 1 ve 3 nolu köprüler çeşitli sebeplerden dolayı yıkılmıştır. Roma döneminde antik kent alanı içinde kalan bölümlerin sel veya taşkınlardan korunması için nehrin kenarlarına duvarlar örülmüştür. 1834/1847 yıllarında Çavdarhisar'a gelen C. Texier isimli Fransız gezgin, resmini çektiği 4 nolu köprüyü ve sel taşkınlarına mâni olmak için yapılan duvarları Asia Minor isimli kitabında yer vermiştir. Bugün antik dönemde yapılan 4 nolu köprü korunmaya alınmış hala dimdik ayakta durabilmektedir.
En parlak dönemini M.S. 2. yüzyılda yaşayan Aizanoi Antik Kenti'nde o dönem yapılan yapılar bugünkü kazılar sonucunda ortaya çıkartılmıştır. Irmağın batı kıyısına 200 metre uzaklıkta etrafı sütunlu galerilerle çevrili 130,5x112 metre boyutlarındaki alanın ortasında, bir podyum üzerine 8x15 ölçülerinde 120 adet İon ve 4 adet Korint üslubunda sütunlarla dipteras planlı olarak dünyada en iyi koruna gelmiş Zeus Tapınağı o dönemde inşa edilen en önemli eserdir. Tapınakta Frig Tanrıçası Meter Steunene'ye adanmış olan yer altı cellasına inen ve çatıya ulaşan bir merdiveni bulunmaktadır. Anadolu'daki en iyi koruna gelmiş dört sütunlu avlusu ve agorasıyla M.S. 117-138 yılları arasında yapılmış tapınağın ön galeri duvarlarında; İmparotor Hadrian'i ve Aizanoi için önemli hizmetler görmüş Apuleius'u öven yazıtlar yer almaktadır. Tapınağın alt katına indiğinizde sizi büyüleyen bir yapı ile karşılaşıyorsunuz. Adeta hücre evini andıran yapı nasıl inşa edilmiş, o günkü şartlarda nasıl yapılmış insanı hayretler içinde bırakıyor. Tapınağın dışında on beş bin seyirci kapasiteli tiyatro ve tiyatroya bitişik nizamda yapılmış on üç bin beş yüz kişi kapasiteli stadyum, iki adet hamam yer almaktadır. Bunların dışında Borsa Yapısı, Sütunlu Cadde, Kocaçay üzerinde ikisi ayakta, 5 adet köprü, Meter Steunene Kutsal Mekânı, Kent Mezarlığı, tek kemerli bir su bendi, su yolları, anıtvari kapı yapıları bulunmaktadır. Efes, Bergama, Side gibi antik kentlerle çağdaş olan Aizanoi antik kentinde o dönemde yaklaşık seksen bin civarında nüfusun olduğu tahmin edilmektedir. Erken Bizans Dönemi'nde piskoposluk merkezi iken, M.S. 7. yüzyıldan itibaren önemini yitiren Aizanoi Antik Kenti, önce tapınak düzlüğüne, Ortaç Çağ'da da bir hisara dönüştürülmüştür.
İlklerin kenti olan Aizanoi Antik Kenti'ni görmek isteyen antik kent tutkunları ve tarih severler hiç vakit kaybetmeden yönünü Kütahya Çavdarhisar'a çevirmeli ve muhteşem yapıtları ile birlikte tarihte önemli bir yeri olan bu kenti keşfetmelidir.