Kahire'nin El-Gamaliya semtindeki hareketli bir caddenin 40 numarasına gizlenmiş, geçmiş ihtişamının bazı izlerini koruyan, yıpranmış bir bina duruyor.
Görkemli süslemeler ve rölyeflerle çerçevelenmiş dar, mütevazı kapısı, ferahlığı, yüksek tavanları ve sakin atmosferiyle binanın ön cephesiyle tezat oluşturan bir iç salona açılıyor.
Hamam Marguş, bir zamanlar kurucusu olan İzz El Din adlı bir prensten sonra Hamam Suwaid olarak bilinen bir mahalle kurumu artık.
Yüzyıllar öncesine dayanan uzun tarihi ile hamam, bariz çürümelere rağmen, bölgenin ve şehrin bir kalıntısı gibi hala ayakta duruyor.
Tarihi Kahire'nin 2004 yılında derlenen ayrıntılı bir kataloğuna göre, Marguş Hamamı'nın şu anki binası Mısır'ın Osmanlı döneminden, 1780'den kalmadır.
Hacı Şeyhun, ailesinin bu hamamı 1887'de, büyükbabası ve üç erkek kardeşinin İstanbul'dan Kahire'ye taşınmasından kısa bir süre sonra satın aldığını anlattı. Aile şehirde toplam beş hamam işletmek için geldi ve bunlar daha sonra bir sonraki nesle aktarıldı.
Hacı Şeyhun, “Yedi yaşımdan beri bu hamamda çalışıyorum ve şimdi 80 yaşındayım. Önce dedem, sonra ağabeyimle gelmeye başladım. O ölünce de tek sorumlu ben oldum” diyor.
Mekan o kadar iyi biliniyordu ki, 1973'te Mısırlı film yönetmeni Salih Ebu Seyf, Hammam Al-Malatily filmini burada çekti. Filmde genç bir Mısırlı, yeni fırsatlar aramak için başkente yerleşir ve hamamı ziyaret eden fahişeler ve eşcinsellerle yaşamaya başlar.
Fas'tan Türkiye'ye bölgedeki diğer birçok ülkedeki şehirler gibi Kahire de bir zamanlar bu tür onlarca kuruluşa ev sahipliği yaptığını hatırlatıyor. Hamamlar, neredeyse tamamen ortadan kalkmadan önce, şehrin kentsel ve sosyal dokusunun ayrılmaz bir parçasını oluşturdu.
Hammam Marguş'un sahibi Şeyhun, Middle East Eye'a “Al Ezher bin küsur yaşındaysa, kısa süre sonra, belki de bundan yaklaşık 800 yıl önce bölgede hamamlar yayılmaya başladı” diyor.
Ancak Şeyhun, buranın filmde görüntülenmesinden çok önce zaten ünlü olduğunu iddia ederken ekliyor: "Hamamlar çok popülerdi ve bu yüzden sokağın başından sonuna kadar Marguş Hamamıydı."
Geçmişte müşterileri arasında, her perşembe ud çalan arkadaşlarıyla hamama giden Amin al-Mehdi gibi yerel aydınlar vardı.
"Geleceği Allah'ın elinde. Belki bir, iki, on yüz yıl daha... Allah bilir" diyen Şeyhun, son yıllarda müşteri sayısının keskin bir şekilde düştüğünü ve bu durumun tesislerin bakımını yapmasını zorlaştırdığını söylüyor.
UZUN BİR GELENEK
Bazıları, Mısır'daki hamamların kökenini, Yunanlıların Akdeniz'in bu bölgesine hamam geleneğini getirdikleri MÖ 300 civarında, Ptolemaios döneminin başlangıcına dayandırıyor.
Bu geç Antik Mısır mirasının ilk arkeolojik kanıtı, 20. yüzyılın başlarında, o zamanlar İskenderiye'deki Greko-Romen Müzesi'nin müdürü olan Evaristo Breccia'nın antik Taposiris Magna şehrinde kayıtlı ilk hamamları yeraltında keşfetmesiyle ortaya çıktı. Bu yapı Firavun Ptolemy II tarafından kurulmuştur.
Kahire'nin tarihi hamamlarını inceleyen Helwan Üniversitesi'nden iki profesör Mona Raafat ve Randa Alaa El-Din, MEE'ye, "Bu hamamlar daha sonraki dönemlerde daha yaygın kullanılan hamamların gelişimi için büyük önem taşıyordu" dedi.
Bu çerçevede, Mısır'da İslami dönemin başlamasıyla birlikte hamamların şehirlerin kentsel ve sosyal dokusunun ayrılmaz bir parçası haline gelmesi şaşırtıcı değildir.
İlk hamamın daha sonra Kahire'nin içine katılan Fustat şehrinde yapıldığı rivayet edilir. Kentte daha önce yapılmış olan Roma hamamlarından çok daha küçük bir yer olduğu için buraya Hamam-ı Far ya da "fare hamamı" denilmiştir .
Raafat ve Alaa El-Din, hamamların altın çağının Mısır'ın İslami döneminde, özellikle Memluk yönetimindeki döneme denk gelen 13. ve 16. yüzyıllar arasında yaşandığını söyledi.
Her ikisi akademisyen de hamamların en azından 19. yüzyıla kadar çok popüler olmaya devam ettiğini kaydetti.
Orta Çağ'da Kahire'deki hamamlar o kadar ünlüydü ki, 1231'de şehri ziyaret eden Iraklı fizikçi Abdüllatif el-Bağdadi, seyahatnamesinde başkentin hamamlarının Doğu'nun iyi planlanmış ve en güzel, en ferah hali olduğunu yazmış.
Bunun göze çarpan bir örneği, 15. yüzyılın ortalarında inşa edilen ve 2002 civarında restore edilerek müzeye dönüştürülen Orta Çağ Kahire'sindeki İnal Hamamı'dır.
Bu zamana kadar hamamlar kendilerini Mısırlılar için en önemli sosyalleşme yerlerinden biri haline getirmişti. Toplantıların ve kutlamaların yapıldığı, dedikoduların aktığı, çöpçatanlık tekliflerinin tartışıldığı ve siyasi sohbetlerin yapıldığı bir yer.
Su sebili, tıpkı cami gibi bir mahallenin ayrılmaz bir parçası oldular.
Raafat ve Alaa El-Din, "Bu dönemde hamamlar Mısır toplumu, özellikle kadınlar için sosyal bir merkez olarak görülüyordu. Oğullar için eş aramak, dedikodu yetiştirmek ve ev işlerinden uzakta biraz rahat zaman geçirirken aynı zamanda iyi bir "kese"den faydalanmak gibi yapılacak pek çok heyecan verici şey vardı" diyorlar.
BİR HAMAMIN DÜZENİ
Osmanlı dönemindeki bir hamamın yapısı tipik olarak, Hammam Marguş'unki gibi rafine dekorasyona sahip bir cepheyle çerçevelenmiş gizli bir girişle başlayan üç ana mekandan oluşuyordu.
Kahire'deki bir hamamın 19. yüzyıl tasviri
İlk oda genellikle yüksek ahşap tavanlıydı. Müşterilerin genellikle hazırlanırken giyinip soyundukları ve en çok sosyalleştikleri yerdi.
Daha sonra, yılın en soğuk mevsiminde insanların hazırlanıp havlulara sarıldığı küçük, daha sıcak bir geçiş odası vardı.
Ardından, genellikle bir sıcak su çeşmesinin etrafında düzenlenen ana banyo alanı, sıcak oda geliyordu.
Hamamın merkezi, tüm alanı ve suyu ısıtmaktan sorumlu olan fırınıydı.
Kazan aynı zamanda mahalle için çevre açısından da idealdi. Katı atıkları bertaraf etmek, yemek pişirmek için kullanılıyordu ve çıkan küller inşaat sektöründe kullanılıyordu.
Ayrıca iki tür hamam vardı; genellikle bir pazara yakın kalabalık alanlarda bulunanlarla, kadınlar ve çalışan erkekler için bölümü bulunan ikiz hamamlar.
Hamam Baştak, Memluk dönemi
Eskiden daha küçük olan müstakil hamamlar, yerleşim yerlerine gizlenmiş ve sabahları kadınlar, geceleri erkekler şeklinde dönüşümlü olarak işletilmekteydi. Örneğin Hamam Marguş, bu sistemi bugüne kadar hala sürdürmektedir.
DÜŞÜŞ
Kahire'de en parlak döneminde tam olarak kaç tane hamam olduğunu tespit etmek, kazandıkları popülerlik ve etraflarında inşa edilen mitler nedeniyle zordur. Ancak son birkaç yüzyılda bunları belgelemek için birkaç girişimde bulunulmuş.
15. yüzyılın başlarında, Mısırlı tarihçi Takiyüddin el-Makrizi 52 adet, 18. yüzyıldan bir seyyah ise anılarında 80 kadar hamam saydı.
Ardından, 19. yüzyılın başlarında, Mısır'ı işgal eden Fransızlar 72 hamamı tespit etti. 1830'da modern Mısırlıların örf ve adetleri hakkında bir eser kaleme alan İngiliz oryantalist Edward W. Lane ise 60 ile 70 arasında hamam saymıştır.
Daha yakın bir tarihte, 1933'te, Fransız tasarımcı Edmond Pauty 47 civarında hamam olduğunu, otuz yıl sonra ise tarihçi Andre Raymond ise işletilen 33 hamam kaydettiğini belirtiyor.
20. yüzyılın ikinci yarısında, Kahire'de hiç popüler hamam inşa edilmemiş gibi görünüyor. Bu nedenle mimar Nicholas Warner'ın tarihi Kahire bölgesini ayrıntılı olarak belgeleyip haritasını çıkardığında yalnızca 19 hamam bulması şaşırtıcı değil.
Hamamlardan biri kısa bir süre sonra Mimar mimarlık grubu tarafından ve diğer dördü ise 2007'de Mısırlı Nacva Abdulmunim tarafından tespit edildi. Bunlardan sadece altısı hala kullanımdaydı.
Şimdi, Hammam Marguş'tan Şeyhun, Kahire'de hala faaliyet gösteren sadece beş tarihi hamam olduğunu söylüyor. Bu da birçok kişinin bu hamamların yok olma eşiğinde olduğunu düşündürüyor.
Bu dramatik düşüşün nedenleri çok çeşitlidir.
Mısır'ın diğer kültürlerin istilasına daha fazla maruz kalması buna neden olabileceği gibi, daha iyi ve daha verimli su sistemlerinin şehir genelinde yayılmasının, özel tesisler karşısında hamamların azalmasına neden olduğu da iddia ediliyor.
Raafat ve Alaa El-Din, "Düşüşün ana nedenleri, kendi evlerinde daha fazla hijyen veya daha mahrem olduğuna inanan insanlarla da ilgili olabilir" diyor.
Hammam Gamaliya'nın girişi, Kahire'deki mağaza ve restoranların arasına gizlenmiş
Hamamların azalmasının Kahire'ye kırsal kesimden gelmeye başlayanların kısmen geleneğe aşina olmamasından kaynaklandığı da düşünülmektedir.
Ve aynı zamanda üst ve orta sınıftan insanlar başkentte hamamların bulunduğu tarihi semtlerini terk ediyor.
Ayrıca, bu tesislerle ilgili yüksek bakım maliyetleri, yeni kamu düzenlemeleriyle birleştiğinde, sahipleri için ek bir yük haline geldi.
2010 yılında insanların hamama gitmeyi tercih veya reddetme nedenleri üzerine yapılan bir araştırmada, hamama gidenler sağlık, güzellik ve sosyal faydalarını vurgularken, gitmeyenlerin kötü itibar, kötü hijyen ve mahremiyet eksikliği nedeniyle isteksiz olduklarını söylediğini ortaya çıkardı.
GELECEK
Bazıları, Kahire'deki hamamların ortadan kalkmasıyla, şehrin bir zamanlar sosyal ve kültürel hayatına büyük katkı sağlayan popüler mirasının önemli bir bölümünün artık risk altında olmasından korkuyor.
Kahire'nin tarihi hamamlarını inceleyen mimar Dalila El-Kerdany, MEE'ye "İnanılmaz estetikleri, güzellikleri, hafızaları ve inşaat teknolojileri göz önüne alındığında, miras değerinin ve geleneklerinin önemi oldukça açık. Hamamların sağlığa faydaları kanıtlanmıştır. Romatizmal ağrılar, cilt kuruluğu, solunum problemleri, soğuk algınlığı gibi birçok sağlık sorununda faydalıdır” dedi.
Hamam İnal da dahil olmak üzere Mısır Eski Eserler Bakanlığı tarafından restore edilen birkaç tarihi hamam, eski işlevine kavuşturulmamış, müze olarak yeniden işlevlendirilmiştir.
Ancak Raafat ve Alaa El-Din "Mısır'daki hamamların tamamen ortadan kalkacağına inanmıyoruz." sözleriyle hala iyimser olduklarını söylerken şöyle devam ettiler:
"Düğün, nişan, doğum günü gibi özel günlerde ya da temizlik rutinlerinin bir parçası olarak bu hamamlar, ziyaret eden Mısırlıların geniş bir kesimi için somut olmayan kültürel miraslarının ayrılmaz bir parçası olmaya devam ediyor."
Kerdany gibi uzmanlar, şans verilirse hamamların bugün hala önemli bir rol oynayabileceğini savunuyorlar. Kerdany, "Geleneksel hamamlar genellikle eski, imkanları kısıtlı mahallelerde bulunur; bu nedenle orada yaşayan toplulukları geliştirmede rol oynayabilirler" diyor.
Şeyhun, kan dolaşımını iyileştirmek için geçerli uygulamalarıyla, resmi olarak çöpçatan hizmeti vererek ve bazı değişikliklerle birlikte hizmetlerini genişleterek yeni devirlere uyum sağlamaya çalıştıklarını da kaydetti.
Kerdany'e göre, henüz çalışan hamamlar birçok iş ve zanaat için çeşitli fırsatlar sunarak ekonomik gelişmeye katkıda bulunuyor.
MEE
