Türk dünyasının aydınlanmasının öncülerinden, büyük Kırım Tatar düşünce adamı İsmail Bey Gaspıralı, doğumunun 169. yılında anılıyor. "Dilde, işte, fikirde birlik" sözleriyle Türk topluluklarının birleşebileceği fikrinin öncülerinden, basın ve eğitim çalışmalarıyla iz bırakan Gaspıralı'nın düşünceleri bugün de örnek alınıyor.
Soyadını, babasının doğum yeri Kırım'ın Gaspıra köyünden alan İsmail Bey Gaspıralı, 20 Mart 1851'de Bahçesaray yakınlarındaki Avcıköy'de doğdu.
İlk eğitimini yerel Müslüman mektebinde alan, daha sonra Akmescit Erkek Gimnazyumu'nda okuyan Gaspıralı, asker olmak niyetiyle önce Voronej'deki, sonra da Moskova'daki harp okullarına kayıt yaptırdı.
Gaspıralı, o yıllarda devam eden Girit isyanında Rum asilere karşı mücadele eden Osmanlı askerlerine katılmak arzusuyla gizlice Türkiye'ye geçme girişiminde bulundu fakat yakalandığı için askeri öğrencilik hayatı sona erdi.
Gaspıralı, henüz 17 yaşındayken 1868'de Bahçesaray'a dönerek Rusça öğretmenliğine başladı.
1872'de Paris'e giden Gaspıralı, burada bir müddet ünlü Rus edebiyatçı İvan Turgenyev'in asistanlığı yaptı. İki yıl sonra Paris'ten İstanbul'a geçen Gaspıralı, bir yıl sonra memleketi Kırım'a döndü.
1878-1884 yıllarında Bahçesaray Belediye Başkanlığı görevini yürüten Gaspıralı, Türk dili konuşan halkların sesini dünyaya duyurmak ve milli bir uyanış yaratmak amacıyla yayıncılığa başladı.
Rusya Müslümanlarıyla ilgili çok sayıda yazı yazan Gaspıralı, Türk ve Müslüman topluluklarında eğitim reformu gerçekleştirilmesi için büyük çaba gösterdi.
Gaspıralı'ya göre okullarda Türkçe eğitim verilmeli ve ortak Türk edebi dilinin oluşmasına vasıta olunmalıydı. Bunun yanı sıra Türk dili konuşan toplumların birbirinden haberdar olması için milli basına da ihtiyaç vardı.
Gaspıralı, bu amaçla Rus yetkililerden uzun uğraşlar sonucu izin alarak 22 Nisan 1883'te Tercüman gazetesini çıkardı. Osmanlı Türkçesi ile hazırlanan gazetede Tatarca ve diğer Türk dillerinden de kelimeler kullanıldı. Önce haftada bir gün çıkan gazete, 1903'te haftada iki gün basıldı, 1912'de günlük hale geldi.
Tercüman, Kırım'da yayımlanan ilk, Rusya Müslümanları arasında ise üçüncü Türkçe gazete oldu. Diğerleri kısa sürede kapanınca Tercüman, uzun süre Çarlık Rusyası'ndaki tek Türk ve Müslüman gazetesi olarak faaliyet gösterdi.
Gazete, Türk dünyasında büyük etkinliğe ulaştı. Tercüman, sınırlı tirajına rağmen Rusya'nın yanı sıra Osmanlı, İran, Balkanlar ve Kafkaslar'da aydınların devamlı okuduğu gazetelerden biri oldu.
Eğitim reformcusu Gaspıralı
Gaspıralı, 1884'te Bahçesaray'ın Kaytaz Ağa Mahallesi'nde yeni yöntemlerle eğitim veren okul açtı. Bu okulda okuma, yazma ve diğer dersler daha kolay ve pratik bir yöntemle veriliyordu. Bu yöntem, Çarlık Rusyası Müslüman okulları için adeta bir devrim niteliği taşıyordu.
Gaspıralı'ya göre, eğitim sistemi her şeyden önce ana dilin öğretimine hizmet etmeli ve dini bilgilerin yanı sıra dünyevi bilgileri de içermeliydi.
Gaspıralı'nın "Usul-ü Cedid" ismini verdiği bu sistem daha sonra yaygınlaştı. 1895'te Rusya İmparatorluğu'ndaki Usul-ü Cedid okullarının sayısı yüzü geçti, 1914'te ise yaklaşık 5 bini buldu.
Gaspıralı, Müslüman Türk kızlarının eğitiminde de öncülük yaptı. İlk Usul-ü Cedid kız mektebini ablası Pembe Bolatukova'ya 1893'te Bahçesaray'da açtırdı.
Rusya Türklerinin tarihlerindeki ilk kadın dergisi olan Alem-i Nisvan, Bahçesaray'da 1905'te Gaspıralı'nın himayesinde, kızı Şefika Gaspıralı'nın idaresinde yayın hayatına başladı. Rusya'daki Türkler arasındaki ilk çocuk dergisi de yine Gaspıralı tarafından bu dönemde Bahçesaray'da yayımlandı. Çocuk dergisi olan Alem-i Sıbyan, Mart 1906'da Tercüman'a ek olarak okurlara sunuldu.
Yoğun faaliyet temposu nedeniyle sağlığı giderek bozulan İsmail Bey Gaspıralı, 24 Eylül 1914'te Bahçesaray'da vefat etti. Cenazesi, Rusya İmparatorluğu'nun dört bir tarafından gelen binlerce kişinin katılımıyla Kırım Hanlığı'nın kurucusu Hacı Giray Han'ın türbesi yakınlarına defnedildi.
"Dilde, işte, fikirde birlik"
Yaşamı boyunca Türk topluluklarının gelişimi için çaba sarf eden Gaspıralı'nın, "Dilde, işte, fikirde birlik" sözleri, bugün de Türk dünyasının yolunu aydınlatıyor.
Bu sözler, Türk dünyası içindeki ilişkilerin temel yapısı için yol gösterici düstur olarak kabul ediliyor.