II. Mahmut'un en büyük arzusu geniş çaplı bir idari ve hukuki ıslahat yapmaktı. Bu amaçla, Başvekil Mehmed Emin Rauf Paşa başkanlığında kurulan bir meclis, ıslahatın esaslarını tespit çalışmalarına başladı.
Mustafa Reşid Paşa, hazırladığı ve devlet adamlarına imzalattığı Meclis-i Hass-ı Vükelâ Mazbatasını sununca, Padişah bunu bir hatt-ı humâyûn şekline getirdi. 3 Kasım 1839 Pazar günü Topkapı Sarayı'nın Gülhane meydanında büyük bir tören düzenlendi. Mustafa Reşid Paşa, Padişahın, mülkî ve askerî erkânın, yabancı elçiler ve halkın huzurunda"Tanzimat-ı Hayriyye"yi resmen ilan etti.
Okunduğu yer sebebiyle"Gülhâne Hatt-ı Hümâyûnu" adı da verilen ferman; can, mal, ve namusunun korunması, vergi tayini, askerin toplanış tarzı ve istihdam müddeti ile ilgili kanunları içeriyordu.
Yükselme devrinden beri pek çok değişime uğrayan hukuk sistemine, yeni ihtiyaçlara göre yeniden şekil vermek gerekiyordu. Tanzimatın ilanı Avrupa'da yankılar uyandırmış, Rusya ile girilen savaşta İngiltere ve Fransa Osmanlı Devletinin yanında yer almıştır.
- Padişah yetkilerini kendi isteğiyle kısıtlamıştır
- Anayasal düzene geçişin temelleri atılmıştır
- "Hukukun üstünlüğü" ilkesi benimsenmiştir
- Kazanılmış olan haklar sosyal olaylar neticesinde değil, padişahın kendi isteğiyle verilmiştir.
- Tanzimat döneminde yönetim, hukuk, askerlik, kültür ve eğitim alanlarında düzenlemeler ve yenilikler yapılmıştır.
Tanzimat Fermanı'nın maddeleri:
1- Hiçbir kişi yargılanmadan cezalandırılmayacak, mahkemeler açık olacak ve herkes yasalar önünde eşit olacaktır.
2- Tüm halkın can, mal ve namus güvenliği sağlanacaktır.
3- Vergiler, herkesin gücüne göre alınacak, devlet tarafından belli yöntemlerle toplanacaktır.
4- Askerlik ocak şeklinden vatandaşlık haline getirilecek ve belli esaslara bağlanacaktır.
5- Müsadere usulü kalkacak, mülkiyet hakları tanınacaktır. Herkes malı ve mülkünün sahibi olacak, dilerse alıp-satabilecek ve evladına miras bırakabilecektir.
6- Rüşvet kesinlikle önlenecektir.
7- Vezirlerden ve ulemadan her kim olursa olsun şeri kanunlara aykırı hareketi sabit olan hiç kimse cezasız bırakılmayacaktır. Ayrıca bir ceza kanunu çıkarılacaktır.