Karahanlılar döneminin önemli dil yadigârlarından biri Kaşgarlı Mahmud'un yazdığı ve Bağdad'da Abbasî Halifesi el-Muktedî Billâh'a sunduğu Dîvan-ı Lûgat'it-Türk adlı eserdir.Bu eser bir çeşit Türk Bilgisi (Türkoloji) ansiklopedidir.
1077 tarihinde tamamlandığı zannedilen eser 6 bine yakın Türkçe kelimeyi ihtiva etmekte.
Eserde Türkmenler ile ilgili bölüm şu şekilde geçiyor:
Türkmen denilmesinin hikayesi
Bunlar Oğuzlar'dır. Bunlara Türkmen denilmesinde iki hikâye vardır, şöyledir: Zülkarneyn Semerkand'a geçip de Türk ülkesine yöneldiği sıralarda Tükler'in çok kuvvetli ve büyük ordusu bulunan Şu adında genç bir Hakanları vardı. Balasagun yakınında Şu Kalesi'ni bu açmış ve yaptırmıştı. Her gün Balasagun'daki sarayının önünde Beyler için üç yüz altmış nöbet davulu vurulurdu. Hakan Şu'ya Zülkar-neyn'in yaklaştığı haber verilmiş, “Emrinizi nedir, savaş mı edelim, ne buyurursunuz?” demişler. Halbuki Hakan Xoçand/Hocend ırmağının kenarına karakol kurmak, Zülkarneyn'in geçtiğini haber vermek için kırk tarhanı gözcü göndermişti. Bu kol kimse görmeden gittiği için askerin haberi yoktu. Hakan yüreği pek duruyordu. Hakanın gümüşten bir havuzu vardı. Sefere çıkıldığında birlikte taşınır ve içine su doldurulur; sonra kazlar, ördekler yüzdürülür idi. Kendisine “ne buyurulur, harp edelim mi?” denildiği zaman cevap olarak “Şu kazlara ördeklere bakınız, nasıl suya dalıyorlar” demiş. Bunun üzerine orada bulunanlar hükümdarın savaş için hazırlanmadığı ve buradan çekilip gitmek niyetinde olmadığı zannına düşmüşler.
Hakanın doğuya yürüyüşü
Zülkarneyn Xoçant suyundan geçerek karakola gelir. Zülkarneyn'in geçtiğini bu gözcü karakol Hakan'a haber verir. Hakan hemen davullar çaldırarak Doğuya doğru yürür. Halk, gitmek için hazırlık görmeyen Hakan'ın savuşup gitmesi yüzünden ümitsizliğe düşer. Bir ürküntü, bir karışıklık olur. Binek bulabilenler hayvanın sırtına atlayarak Hakan'ın arkasından koşarlar. Karışıklıkla birbirlerinin hayvanlarını alırlar. Sabah olunca ordugâh düz bir ova hali alır. O sıralarda Taraz, İsbicab, Balasagun ve bunun gibi yerler yapılmamış idi. Onların hepsi sonradan yapılmıştır. Oralar hâlâ göçebe idi. Hakan ordusuyla savuşup gittikten sonra orada çoluk çocuklarıyla yirmi iki kişi kalmıştı. Bunlar geceleyin hayvanlarını bulamamışlar ve savaşamamışlar idi. İşte bunlar o kimselerdir ki, kitabın baş tarafında adlarını söyledim. Hayvanlarının belgelerini beyan ettim.
"Türke benzer" denmiş
Kınık, Salgur ve başkaları gibi. Bu yirmi iki kişi yayan çekilip, gitmek, yahut orada kalmak üzere konuşurlarken iki kişi çıkagelir; bunlar ağırlıklarını sırtlarına yüklenmişler, yanlarına çoluk çocuklarını almışlardı. Ordunun izine düşüp gidiyorlardı, yorulmuşlar, terlemişlerdi. Bu yirmi iki kişi yeni gelen iki kişi ile tanışırlar ve konuşurlar. Bu ikiler derler ki, “Zülkarneyn denilen adam bir yolcudur. Bir yerde durmaz, buradan da geçer gider. Biz de kendi yerimizde kalırız”. Yirmi ikiler onlara Türkçe “Kal aç” derler, “aç kal” demektir. Sonradan bunlara “Xalaç” denilmiştir, asılları budur. Bunlar iki kabiledir. Zülkarneyn gelip, bunları saçlı ve üzerlerinde Türk belgeleri bulunduğunu görünce sormadan onlara “Türk-manand” demiş. “Türk'e benzer” demektir. İşte bu ad onlarda bugüne kadar kalmıştır.
Aslında yirmi dört kabiledir
Türkmenler aslında yirmi dört kabiledir. Lâkin iki kabileden ibaret olan Xalaçlılar, bazı kere bunlardan ayrıldıkları için kendileri Oğuz sayılmaz; asıl olan budur. Hakan Şu Çin'e doğru geçip, gitmiştir. Zülkarneyn arkasına düşmüş idi. Uygurlar'a yakın, Hakan Zülkarneyn'e bir bölük asker gönderir. Bu çarpışma “Altun Kan” denilen bir dağda olmuştur. Bugün “Altun Xan” denir. Bunun üzerine Zülkarneyn Hakan'la barıştı ve Uygur şehirlerini yaptı; bir müddet oralarda oturdu. Zülkarneyn çekilip gittikten sonra Hakan Şu, Balasagun'a kadar ilerledi. Kendi adını vererek “Şu” adındaki şehri yaptırdı. Oraya bir tılsım koydurdu. Bugün leylekler o şehrin karşısına kadar gelirler, fakat şehri geçemezler. Tılsım bugüne kadar bozulmamıştır.