İslamcılık bir teoloji mi?

İslam “teoloji (ilahiyat)” değildir; çünkü beşeri idrakin üstünde olan Zat’la uğraşmaz; Zat’ın bilgisi ve tabiatı üzerinde tartışma Hıristiyanlığa aittir. “Tanrı’nın tabiatı” araştırmaya konu olmadığına göre, bu manadaki “tanrı bilgisi (teoloji)” de olmaz.

İslam bakış açısından epistemoloji ve bilme eyleminin anahtar terimleri olan “El ilm” Allah’tandır; Allah “Hayy” olduğu için biz hayat sahibiyiz ve bizim dışımızdaki varlıkların (melekler, cinler, hayvanlar, bitkiler) hayatı vardır. Allah “El âlim” olduğu için biz “biliriz”, bilmek isteriz. Ama O’nun bilgisi mutlaktır, varlık âleminin bütününü -Meşşailerin iddia ettiklerinin aksine herhangi bir cüz’ü veya ufak bir alanı dışarıda bırakmamak üzere- ihata etmektedir.

Bize sınırlı alanda tanınan imkânlar dâhilinde bilebildiğimiz O’nun vahy ile gönderdikleri ışığında “âlem”in “ilmi”dir. İkinci anahtar terim olan “ma’rifet”in konusu ise isimler, sıfatlar ve fiillerdir. Her bir bilmeyi yerli yerinde kullandığımızda Ma’rifetullahı hâsıl eder. Bu türden bilmenin veya daha doğru deyişle anlama ve tanımanın öncesinde iki bilme çabasının daha başarıyla yürütülmesi gerekir ki, bunlar da nefsin bilgisi olan Ma’rifetünnefs ve varlık âleminin, yani maddi tabiatın, gözlem-deney ve çok yönlü bilimsel araştırmanın konusu olan Ma’rifetulhalk vardır.

Mümtaz’er Türköne soruyor: “Müslüman” sıfatı neden İslamcılara yetmiyor? Çünkü din, modern dünyanın soruları ve kurguları arasında bambaşka bir kalıba dökülüyor. Ortaya ‘hakikat’ için diğer dinlerle değil dünyevi ideolojilerle savaşan bir ‘izm’ çıkıyor. İslamcılar hesabı ahirete bırakmak yerine cenneti bu dünyada kurmaya çalışıyorlar.”

Bu soruyu kurgulayan zihnin “dini dışarıya çıkaran seküler” veya kiliseyle özdeşleşmiş dine nazaran “din-dışı laik” alana hakikat değeri tanıdığı anlaşılmaktadır. Bu, Kur’an’ın tashih etmeye çalıştığı temel bir yanlıştır. İslam’ın sahih inancına göre:

1) Allah’ın müdahil olmadığı toplu iğne ucu kadar alan yoktur. Zira varlık âleminin bütününü O yaratmıştır, varlık “Nefesürrahman”dır. Hangi alan veya şey Allah’ın yaratması dışında kendi kendine var olabilmiştir ki, “din-dışı alan” olsun?
2) El Hayy O ise, hayatın kaynağı da O’dur; “O göklerin ve yerin nurudur.” Varlık âleminde bir zerreciğin katrilyonda biri kadar enerji, hayat belirtisi varsa, hayatını Hayy isminden alır. Hayata hayat veren O olduğuna göre, nasıl biz insanlar, O’nun iradesi, emri ve hükmü dışında kendimizin arzularına, öngörmelerine ve keyfine göre özerk/otonom hayat alanları var edebiliriz?

Bu iki önerme “seküler olan”ın İslam içinde mümkün olmadığına işaret eder. Ama buna rağmen insanlar kendilerine ait, yani ilahi irade ve dini düzenlemenin dışında alanlar var ediyorlar ve dünyayı bu alanlar üzerinde kurguluyorlarsa, bunu Allah’a rağmen yapıyorlardır ki, bütün peygamber mesajlarının ana teması budur.

“Hakikat” için İslamiyet tabii ki dinlerin teolojisini sorgular. Örneğin sıkça üçleme (teslis) inancının varsayımlarını çürütür, fakat mukabil bir teoloji kurmuyor. İslamiyet’in tarihte diğer dinlerin teolojilerine karşı geliştirdiği akli burhan ve hüccetler “teoloji/ilahiyat” değil, “Kelam”dır. Kelam ise, Nefha-i ruh’un türevi olan aklın vahy ışığında varlığı, hayatı, insanı, mebde’ ve meadı, ahlaki tutum ve fiillerimizi kavrama, anlama, düzenleme ve açıklama çabasıdır. Kelam ile teoloji arasında uçurumlar vardır.

Ve bazı geç kalmış mutezili modernistlerin iddia ettiklerinin aksine İslam kelamı kendini tüketmiş değildir. Özellikle Eş’ari kelamı -ki Maturidi kelamı da ondan büsbütün kopuk değildir- pozitivizmin ve determinizmin çöktüğü bir dünyada fizik, biyoloji ve epistemolojinin gelip dayandığı ürkütücü belirsizliğe karşı bize bir bilgi ve zihin hazinesi sunmaktadır. “İslamcı” terimini de ilk kullanan İmam Eş’ari’dir (öl. M. 935) ki kitabının ismi “Makalatu’l İslamiyyin”dir.

İslamiyet’in işi “teoloji” değildir; hayat alanları dinden kopuk “dindarlık veya diyanet” de değildir. Bu dünya ile mesela adalet, özgürlük, sömürü, zulüm ve yoksullukla uğraşmaktır. Türköne, bize diğer dinlerin teolojisiyle uğraşın, “dini hükümleri” bırakıp “dindarlık veya diyanet”le yetinin demeye getiriyor.

Üçüncü nesil İslamcılar, “teoloji”den-ilahiyatlardan uzak durup İslam Kelamı’nı bu dünyayı yeniden anlamak ve açıklamak üzere ihya etmelidirler.