Avrupa'da basılan İslam bilim eserleri

Burada kopyası görülen söz konusu ferman, Sultan III. Murad (1574-1595) tarafından Zilhicce 996/Ekim 1588 tarihinde İstanbul’da yazılmıştır. Ferman, Osmanlı topraklarında ticaret yapan Avrupalı tüccarların ellerindeki kitapları Osmanlı Devleti sınırları içinde rahatça satabileceklerine dair Sultan Murad’ın izninin olduğunu ifade ediyor. Bu tür ticaret yapan Avrupalı tüccarlara dokunulmaması ve ticaretlerinin engellenmemesini emrediyor.

Kendilerine imtiyaz tanınan ülkelere mensup tüccarların Osmanlı topraklarında rahatça ticaret yapabilmeleri için bu tür fermanların padişahlar tarafından zaman zaman neşredildiğini biliyoruz.

Ancak bu ferman, diğerlerinden farklı bir hususa sahip. Ferman, meşhur İslam bilgini Nasiruddin Tusi’nin (1201–1273–74) Tahrîru Usûlü’l-Hendese isimli geometriye dair eserinin baş tarafında basılmıştır. Söz konusu eser, Eukleides'in (Öklid) Elementler isimli eseri üzerine Tusi tarafından yapılan şerh olup İslam dünyasında ve Osmanlılarda geometri konusunda medreselerde ders kitabı olarak okutulmaktaydı.

Bu eser, 1594 yılında Roma’da Medicis Matbaası tarafından Arapça olarak basılmış ve İslam dünyasında satışına mani olunmaması için söz konusu ferman, bizzat Sultan Murad’tan talep edilerek kitabın baş tarafına konulmuştur.

1781. - 1786 yılları arasında Osmanlı topraklarında bir gezi yapan İtalyalı rahip M. L'Abbe Toderini De La Littératura Des Turcs adlı eserinin geometri ile ilgili kısmında, bu bilimin Osmanlılarda öğretimi hakkında bilgi verirken bu kitap ile ilgili de bilgi vermekte ve şunları söylemektedir:

"…Geometri Türk tetkikleri zümresine girer. Akademilerde (medreselerde) genç çocuklara bunun öğretilmesi için profesörler (müderrisler) vardır. Matematiğin bu kısmı için belâgatla felsefe arasındaki zaman tahsis edilmiştir... Bu ilim hususi bir surette talim edilmektedir. Valide Medresesi'nde iki defa bulundum. Bu sırada öğrenciler geometri dersini dinlemek için toplanmış bulunuyorlardı. Eukleides'in (Öklid) Arapçaya tercümesini kullanıyorlardı. Bunun birçok nakilleri olduğu gibi üzerine yapılan şerhler de az değildir. Bunların arasında en iyisi olarak kabul edilen Nasîruddin et-Tûsî'ninki, Medicis Matbaası vasıtasıyla daha şimdiden tanıtılmış bulunmaktadır. Bu nüshada hicretin 996 (1588) senesinde İstanbul'da III. Sultan Murad tarafından verilen Türk imtiyazının bir sureti mevcuttur. O, bütün Osmanlı Devleti içinde hiçbir vergi veya mükellefiyete tâbi olmaksızın kitabın satışına müsaade etmiş bulunuyor...".

Nasiruddin Tusi’nin bu kitabını basan Typographia Medicea I6. yüzyılda Ferdinand de Medici tarafından kurulmuştur. 1584 yılında 1614 yılına kadar aktif olarak faaliyet gösteren matbaa, Arapça harfli çok sayıda kitap neşretmiştir. Bu kitaplar, özellikle İslam dünyasında yazılmış bilimsel eserlerdir. Bilindiği gibi İslam medeniyeti coğrafyasında yazılan bilimsel eserler, 12. yüzyıldan itibaren yoğun olarak Latinceye çevrilmeye başlanmış ve Avrupa üniversitelerinde ders kitabı olarak kullanılmıştır. Ancak Arapçadan Latinceye ve diğer Avrupa dillerine yapılan çevirilerin yetersiz olması, pek çok hata ve eksiği bulunması sebebiyle Avrupalı bilim adamları, önceki yazımızda da kısaca değindiğimiz gibi, Arapça öğrenerek bu eserleri kendi dilinden incelemeye başlamışlardır. Böylelikle Avrupalı bilim adamları, Müslüman bilim adamları tarafından yazılan eserleri Arapçadan okumayı tercih ettikleri için bazı eserler Arapça olarak neşredilmiştir.

Bu arada Arapça bilmeyen kimselerin kolayca Arapça öğrenebilmeleri için de Arapça öğrenme kitapları neşretmişlerdir.

Medicis Matbaası, bir yandan Arapça harfli eserler neşrederken diğer yandan da Latinceye tercüme edilmiş Müslüman bilim adamlarının eserlerini neşretmişlerdir. Bu eserleri neşretmelerinin esas sebebi, Avrupalı bilim adamlarının bu çalışmalara doğrudan ulaşmalarını sağlamaktır. Yabancı dilde kitap basabilmek için Papa’dan özel izin alan ve bu konuda tek yetkili olan Medicis Matbaası’nda basılan bazı kitapların listesi şu şekildedir:

1594’te Roma’da basılan Nasiruddin Tusi’nin Eukleides’in (Öklid) Elementler kitabından bir sayfa.

Alphabetum Arabicum. Roma: Typographia Medicea, 1592.

Mohammed al-Idrisi: De geographia uniuersali. Hortulus cultissimus, mire orbis regiones, prouincias, insulas, urbes, earumque dimensiones & orizonta describens. Roma: Typographia Medicea, 1592.

'Uthman ibn 'Umar Ibn al-Hajib: Grammatica arabica dicta Kaphia autore filio Alhagiabi = Kāfiya, li-Ĭbn al-Ḥāǧib, Roma: Typographia Medicea, 1592.

Abu 'Abd Allah Muhammed ben Muhammed ben Dawud al-Sanhagi Ibn Adjurrum: Grammatica Arabica in compendium redacta, quae vocatur Giarrumia, auctore Mahmeto filio Dauidis Alsanhagij, Roma: Typographia Medicea, 1592.

Avicenna (İbn Sina): Libri quinque canonis medicinae. Quibus additi sunt in fine libri logicae, physicae et metaphysicae. Arabice nunc primum impressi. Roma: Typographia Medicea, 1593 = Kutub al-qānūn fī ăṭ-ṭibb, maʿa baʿḍ taʾlīfihi wa-huwa ʿilm al-manṭiq wa-ʿilm aṭ-ṭabīʿī wa-ʿilm al-kalām, li-Abū [! sic] ʿAlī Ibn Sīnā.

Eukleides: Euclidis elementorum geometricorum libri tredecim. Ex traditione doctissimi Nasiridini Tusini. Nunc primum Arabice impressi. Roma: Typographia Medicea, 1594

'Abd al-Wahhab ibn Ibrahim al-Zanjani: Liber tasriphi, et est liber conjugationis. Compositio est Senis Alemami. Traditur in eo compendiosa notitia coniugationum verbi Arabici ... Addita est duplex versio Latina...Roma: Ex Typographia Medicaea linguarum externarum, 1610.

Medicis Matbaası’nın yanı sıra Avrupa’nın değişik ülkelerinde Müslüman bilim adamları tarafından yazılmış eserler yaygın bir şekilde hem Arapça olarak hem de tercüme edilmiş halde basılmıştır. Bir kısmı üniversitelerde ders kitabı olarak okutulan bu eserlerin 19. yüzyılda bile halen basılıyor olması ilgi çekicidir. Mesela Ebü’l-Feda’nın Takvîmü’l-Büldân isimli kitabı, 1829 yılında Paris’te Arapça olarak basılmıştır. Yine İbn Sina’nın el-Kânun isimli meşhur tıp kitabı, Avrupa’nın pek çok yerinde 19. yüzyılda neşredilmiştir.

Avrupa’da Müslüman bilim adamlarının basılan eserlerinin sayısı daha çoktur. Bunlarla ilgili Katar’da geçtiğimiz yıllarda açılan bir kütüphane son derece mühimdir. Katar Foundation tarafından açılan “Arap ve İslami Miras Kütüphanesi = Arab and Islamic Heritage Library” Avrupa’da basılan bu kitapları toplayarak çok mühim bir koleksiyon meydana gelmiştir. Söz konusu koleksiyonda yer alan kitapları “Treasures from the Arab Scientific Legacy in Europe” adlı bir eserde biraraya getiren kütüphanenin saygıdeğer müdürü M. Hammam Fikrî, hakikaten çok mühim bir çalışmaya imza atmıştır. İslam medeniyeti ve kültürü ile ilgili Katar’da son zamanlarda yapılan bu dikkat çekici güzel faaliyetlerin Türkiye’deki çalışmalara da örnek olmasını ve daha güzel yayınların bir yarış halinde ülkemizde de yapılması en büyük temennimizdir.